بررسي نظريه علامه طباطبايي در باب سازگاري ضرورت علّي و اختيار انسان

Allamah Tabatabaii on the Compatibility of the Causal Necessity and the Human Freedom

در تبيين نسبت ميان اختيار انسان با ضرورت علّي فعل اختياري، دو ديدگاه كلي وجود دارد: «سازگارگرايي» كه به سازگاري اين دو باور دارد و «ناسازگارگرايي» كه اختياري‌بودن فعل را با ضرورت علّي آن ناسازگار مي‌داند. علامه طباطبايي در مقام بسط يكي از نظريات سازگارگرايانه، با توسل به «امكان بالقياس» فعل اختياري در مقايسه با فاعل آن، مي‌كوشد از سازگارگرايي دفاع كند. در اين نظريه، فعل انسان نسبت به هريك از جز العلّه‌ها، از جمله خود انسان، امكان بالقياس دارد، اما نسبت به مجموع آن‌ها، كه همان علت تامه است، داراي وجوب بالقياس است و حقيقت اختياري‌بودن فعل نيز چيزي جز همان امكان بالقياس نسبت به فاعل نيست. به اين ترتيب، «ضرورت فعل به نسبت علت تامه‌اش»، منافاتي با «امكان آن در قياس با علت ناقصه‌اش» و درنتيجه، با اختياري‌بودن آن ندارد. اين نظريه سازگارگرايانه از سوي برخي ناسازگارگرايان معاصر نقد شده است. در اين مقاله پس از تبيين ديدگاه علامه به بررسي نقدهاي وارد بر آن خواهيم پرداخت.

There are two main philosophical theories concerning the explanation of the relation between the causal necessity and the human freedom: 1. Compatibilism, which believes that the causal necessity is compatible with the human freedom, and incompatibilism, which sees these two incompatible. Allamah Tabatabaii proposes a specific version of compatibilism based on the notion of “comparative contingency” (al-imkan al-bilqiyas). According to his theory, the principle of causal necessity does not require more than that the human free action possess comparative contingency in comparison with the human agent and comparative necessity in comparison with its complex perfect cause (al-illah al-tammah). Moreover, the very nature of the human freedom is nothing but the action’s being contingent in relation to his agent. Therefore, the causal comparative necessity of the action in relation to its complex perfect cause does not contradict its being free. This compatibilist view has been challenged by some contemporary philosophers. In this paper we first give a short explication of Tbatabaii’s theory and then examine the arguments of its critics.