معرّفي «جواهرنامه» محمّد بن مبارك شاه قزويني

Introducing Mohammad ebn-e Mobarak Shah Ghazvini’s Javahernameh

«محمّد بن مبارك شاه قزويني» (و: 966ق.) ملقّب به «حكيم شاه»، حكيم، متكلّم، فيلسوف، مترجم و طبيب حاذق دربار عثماني است. وي از محضر استادان بزرگي چون «جلال‌الدين دواني» و «صدر‌الدين دشتكي» بهره برده و به سبب تسلّط بر زبان‌هاي فارسي، عربي و تركي و دسترسي به كتب پيشينيان، توانسته است كتاب‌هاي ارزشمندي در علوم مختلف تاليف كند. يكي از اين آثار، كتاب فارسي«جواهرنامه» يا «معرفه الجواهر» است كه در شرح صفات، انواع، معادن، عيوب، روش نگهداري، طبيعت و خواصّ جواهرات و نيز برخي از احجار تاليف شده است. تا پيش از قرن دهم هجري،جواهرنامه‌هاي متعدّدي در جهان اسلام تاليف شده امّا جواهرنامه قزويني ويژگي‌هايي دارد كه آن را از ساير آثار پيش و پس از خود تمايز مي‌بخشد و تحقيق و تدقيق در آن را ضروري مي‌سازد. يكي از اين ويژگي‌ها، تنوّع و تعدّد جواهر و احجار معرّفي شده در اين كتاب است. استفاده از آثاري كه در اين علم در حوزه‌هاي شرقي و غربي جهان اسلام تاليف شده بود اين كتاب را جامع جواهرنامه‌هاي پيش از خود ساخته است. ويژگي ديگر جواهرنامه قزويني، سبك نثر آن است؛ بررسي سبك اين رساله نشان مي‌دهد كه علي‌رغم دوري مولّف از مركز زبان فارسي، به سبب طبع شاعرانه و ذوق ادبي وي و نيز تسلّط بر آثار بزرگان دوره‌هاي پيشين در علوم مختلف، كتاب وي با وجود تاثير پذيري از زبان عربي از بسياري از سهو‌هاي لغوي و دستوري و نيز تكلّفات رايج در آن دوره مبرّاست و با سادگي و ايجاز لازم براي يك متن علمي، به خوبي از عهده انتقال پيام به مخاطب بر آمده است.

Mohammad ebn-e Mobarak Shah Ghazvini (d. 996), known as Hakim Shah, was a sage, orator, philosopher and well-practiced physician in the Ottoman court. He enjoyed the apprenticeship of great masters namely Jalaloddin Davani and Sadroddin Dashtaki. Due to his mastery of Persian, Arabic and Turkish and because of his access to ancient books, he has managed to write books on a variety of sciences. One of these books is called Javahernameh or Ma’refat al- Javaher which deals with describing the nature, attributes, types, mines, defects and preservation methods of jewels as well as some stones. Prior to the tenth century A.H., numerous other works on jewels had been compiled in the Islamic world. However, Ghazvini’s work shows some features which distinguish it from the works preceding and following it. One of these features is the variety of the jewels and stones introduced in addition to the large number of the types referred to in this book. Another feature of this book is its prose style. An investigation into the style of this book reveals that despite its author’s distance from the center of the Persian language and thanks to his poetic nature and literary taste as well as his mastery of the works of great authors in different areas of knowledge preceding him, his book is free from many lexical and syntactic errors and is also devoid of the prevalent sophistication of the time. Adopting the simplicity and brevity necessary for a scientific text, this book has well been able to communicate its message to the readers.