كيفيت نورگيرها درگنبدهاي ايراني (با رويكردبه مسايل سازه‎اي گنبد)

The Quality of Light-Openings in Iranian Domes-With the Structural Approach

نور در باور مردم ايران همواره از جايگاه ويژه‎اي برخوردار بوده‎است و تاكيد بر تقدس و اهميت استفاده از نور روز را بايد در باورها و اديان ايران باستان جستجو كرد، مساله‎اي كه بر اهميت آن در دوران اسلامي افزوده شده‎است. از اين‎رو، معماران در گنبد كه پوشاننده مهم‎ترين فضاي معماري و دهانه‎هاي وسيع در مساجد، بازارها و غيره بوده‎است، براي ايجاد نورگير راهكارهايي را ارايه‎ داده‎اند كه در اين پژوهش مورد تحليل قرار گرفته‎اند. هدف از اين پژوهش، بازشناسي شيوه‎هاي نورگيري در گنبدهاي ايراني مي‎باشد. در اين حالت لازم است محل دقيق نورگيري در فرم كلي گنبد با توجه به سازه آن مشخص شود. براي انجام پژوهش، بر اساس دسته‎بندي چهارگانه ارايه شده، چارچوب نظري ترسيم مي‎شود، سپس با كمك روش تحقيق نمونه موردي با استفاده از راهكارهاي تركيبي، گنبدهاي نمونه انتخاب شده تجزيه و تحليل مي‎شوند. در اين پژوهش ميزان توجه معماران ايراني به هر يك از مكان‎هاي جاي‌گيري نورگير در گنبد و همچنين پتانسيل‎هاي هريك از اين چهار حالت جاي گيري براي ايجاد نورگيرهاي بيشتر در گنبد مشخص مي‎شود. با توجه به گستردگي موضوع، مثال‎هاي شاخصي از فناوري ساخت نورگير در انواع گنبدهاي ايراني مورد تحليل قرار گرفته‎ است. براساس مطالعات صورت‎گرفته در يك چشم انداز كلي، گنبدهاي ايراني چهار نوع نورگيري دارند كه به ترتيب محل جاي‎گيري در سازه گنبد عبارتند از: 1- راس گنبد، 2- قسمت منحني گنبد، 3- شكرگاه گنبد، 4- ساقه گنبد. از آنجايي كه محدوديت‎هاي سازه‎اي هر يك از انواع گنبد براي ايجاد نورگير، بر مكان جاي‎گيري آن بسيار موثر است، به تحليل اين محدوديت‎ها در هريك از انواع گنبد پرداخته شده‎است.

Light has got the prominent significance in the Iranian beliefs throughout the history. Insistence on the light sanctity originates from the religious doctrines of pre-Islamic era (Zoroastrian beliefs) which was emphasized in the Islamic era and especially Islamic Sufism. Overall, in most religions light is the symbol of Divine Wisdom and the element of all goodness and purity; so going from darkness to brightness has been the main goal of life. Since the religion, mysticism and culture throughout the Iranian history have always been in direct relationship with the architecture of each era, the Iranian architecture has always strived to give the interior a kind of spiritual atmosphere and since no sign like the light does symbolize or manifest Divine Unity, the Islamic artists have strived to use the light in their works to make them much closer to the source of spirituality. Paying attention to light is considered as one of the most prominent features of Iranian traditional architecture, which influenced most of its structural and conceptual patterns. The construction of light-openings in the buildings such as masjids, bazaars, madrasas, and caravanserais, as the Iranian outstanding monuments, proves this very point. The Iranian master-mimars’ strategies to create the light-openings in the domes has been taken into consideration through this study. To this end, the light-openings’ exact location, according to the domes’ structural properties have been analyzed. Next, based on the foursome classification of the domes, the research theoretical framework has been determined, and the case-studies have been studied meticulously; through applying the case-studies and the combined research methods. According to the achieved results, the light-openings of the Iranian brick domes have been located at four distinguished areas, including: 1- the dome’s top, 2- the dome’s curve, 3- the dome’s shekargah and 4- the dome’s drum. Moreover, because of the structural limitations of each type of dome, the constructional techniques have played the pivotal role at locating the light-openings in the domes.