ذمه و عهده در فقه شيعه

Dhimma and ‘Uhda in Shi‘a Jurisprudence

مفهوم ذمه و عهده يكي از زيرمجموعه‌هاي بسيار مهم بحث تعهدات در فقه شيعه را تشكيل مي‌دهد. كاربرد اين دو واژه در متون فقهي، هم در ابواب عبادي و هم در ابواب معاملي (اعم از معاملات به معناي خاص، و ضمان قهري) بسيار شايع است. برخي از فقهاي معاصر كوشيده‌اند تفاوت اين دو واژه را به تقابل بين دو واژه عين و دين مرتبط سازند و ذمه و عهده را به ترتيب به عنوان ظرف دين و عين مطرح كنند. اين مقاله در صدد بررسي صحت و سقم اين نظريه است. به نظر نگارنده، تقابل ذمه و عهده در واقع به تقابل حكم تكليفي و حكم وضعي باز مي‌گردد: عهده ظرفي براي احكام تكليفي و ذمه ظرفي براي حكم وضعيِ دين است.

The concept of dhimma and ‘uhda (obligation and undertaking) comprises one of the very important subdivisions of commitments in Shi‘a jurisprudence. The application of these two terms is very common in legal texts, both in discourses on devotional acts and the discourses concerning transactions (including transactions in specific sense and delictual liability - diman). Some contemporary jurisprudents have tried to relate the difference between these two terms to the contrast between the two terms ‘ayn (physical goods) and dayn (debt) and to introduce dhimma and ‘uhda as successfully receptacles for ‘ayn and dayn. The present article is intended to verify this theory. According to the author, the contrast between dhimma and ‘uhda actually refers to the contrast between the impositive (taklifi) obligation and positive (wad‘i) obligation: ‘uhda is a receptacle for impositive obligations and dhimma is a receptacle for positive obligations.