بررسي ديدگاههاي سه مفسر در مسيله خلق اعمال (زمخشري، طبرسي و فخر رازي)

Examination of three Interpreters’ Viewpoints on the Issue of Creation of Actions(Zamakhshari, ?abarsi, Fakhr Razi)

ديري است كه متكلمان مسلمان درباره صحت اطلاق مخلوق بر افعال انسان به منازعه بر خاسته‌اند. اين نزاع در كاوشهاي تفسيري نيز به ظهور رسيده است. در اين راستا، رويكرد سه مكتب معتزلي، اشعري و شيعي در نگاه سه مفسر «زمخشري»، «فخر رازي» و «طبرسي» نسبت به موضوع ياد شده تامل برانگيز است. زمخشري افعال انسان را مخلوق خدا نمي‌داند و مخلوق بودن اعمال انسان را با عدالت خداوندي و اختيار انسان ناسازگار مي‌بيند؛ طبرسي نيز رايي مشابه زمخشري دارد. در اين مقاله بررسي خواهد شد كه اين دو مفسر در مقام ابطال نظريه مخالفت با جبر گرايي اشاعره، خود به چالش بيرون انگاري افعال انسان از جرگه مخلوقات الهي گرفتار آمده‌اند. اما در تفسير فخر رازي گر چه از خداوند به عنوان خالق همه كاينات و از آن جمله افعال خير و شر بندگان ياد مي‌شود اما ديدگاه او نيز از پس حل مشكلاتي چون عدالت خداوندي و آزادي انسان بر نمي‌آيد.

Muslim theologians have since long time ago been debating over the application of created (makhluq) to human actions. This debate has also appeared in exegetical explorations. In this respect, the approaches of the three schools of Mu‘tazilite, Ash‘arite, and the Shi‘ite to the afore-mentioned issue from the viewpoints of three exegetes, Zamakhshari, Falkhr al-Razi, and Tabarsi, are thought-provoking. Zamakhshari does not regard human actions as created by God and considers it as incompatible with the Divine justice and human will. Tabarsi’s view is also similar to that of Zamakhshari. It is observed in this article that these two exegetes have entangled in the challenge of presuming human actions out of the circle of God’s creatures. In Fakhr Razi’s exegesis, however, although God is mentioned as the Creator of all the created things including the good and evil actions of the servants of God, his viewpoint has not manged to solve such dilemmas as Divine justice and human freedom.