رهيافت روايات سبب نزول در استنباط فقهاي اماميه از آيه‌ي 115 بقره

The Approach of Traditions concerning the Cause of Revelation in the Imami Jurists’ Inference from Aya 115 of Surat al-Baqara

در مورد آيه‌ي 115 سوره‌ي بقره؛ يعني كريمه‌ي «وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَاَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ اِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»، شش سبب نزول نقل شده است. در اين ميان، دو سبب نزول به دليل نقل از طرق شيعي، بيشتر درخور توجه فقهاي اماميه قرار گرفته‌اند. اين دو خبر، نقش ويژه‌اي در فقه پژوهي بابِ قبله عهده‌دار شده و در استنباط احكام متحرّي و متحيّر مفيد فايده بوده‌اند. اما گاه نتايج فقهي حاصل از اين روايات، متناقض‌نما بوده است؛ كساني كه آيه را در شان متحير دانسته‌اند، نماز وي به يك جهت را كافي شمرده‌اند. اما طرفداران قول مشهور كه نماز گزاردن متحير به چهار جهت را لازم مي‌دانند، به سبب نزول ديگري كه آيه را در شان نماز نافله مي‌داند، متمسك مي‌شوند. اين در حالي است كه برخي معتقدند: بين اين دو روايت و نزول آيه در شان هر دو، منافاتي وجود ندارد؛ زيرا كه آيه عام است و فقط عالم و هر كس كه به منزله‌ي عالم است، در خصوص فريضه و به دليل آيه‌ي روي كردن به مسجدالحرام: «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» (بقره:144)، از اين عموم خارج شده‌اند. در نتيجه، گرچه كفايت يك نماز به صواب نزديك‌تر است؛ اما تكرار با احتياط هماهنگ‌تر است. اين مقاله، بررسي تفصيلي اين مساله و پژوهش در ديگر ابعاد جايگاه سبب نزول در برداشت‌هاي فقهاي اماميه از اين آيه را عهده‌دار گشته، به اين وسيله مي‌كوشد ارتباط يكي از دانش‌هاي علوم قرآني- يعني سبب نزول- را با دانش فقه به نظاره بنشيند.

Six causes of revelation have been related concerning aya 115 of Surat al-Baqara; i.e. the noble aya, (To Allah belong the east and the west: so whichever way you turn, there is the face of Allah! Allah is indeed all-bounteous, all-knowing.) Because of their relation through the Shi‘a, two of these causes of Revelation have attracted more attention of the Imami jurisprudents. These two traditions have had a special role in jurisprudential studies concerning qibla and have been helpful in inference of rulings about mutaharri (inquiry) and mutahayyir (confused). However, sometimes the legal outcomes of these traditions have been contradictory; those who have regarded the aya as concerning mutahayyir, have deemed as sufficient his prayer in one direction. But the advocates of the generally accepted view, who deem as necessary the praying of mutahayyir in four directions, appeal to another cause of Revelation that views the aya to be concerning the supererogatory prayer. At the same time, some believe that there is no contradiction between these two traditions and the Revelation of the aya concerning both; because the aya is general and only the scholar and whoever is considered as a scholar is an exception to this generality in terms of a religious duty (fariza) and because of the aya of turning one’s face toward the Holy Mosque, (so turn your face towards the Holy Mosque.) (Surat al-Baqara: 144). Consequently, although the sufficiency of a prayer is more righteous, its repetition is more consistent with discretion. This article undertakes a detailed examination of this issue and a research into other dimensions of the status of the cause of Revelations in the impressions of Imami jurists about the aya. Thereby, it attempts to witness the relation of one of the Qur’anic sciences – i.e., cause of Revelation – to the science of jurisprudence.