تبيين قلمرو آموزه «امت» در جوامع چندفرهنگي

The scope of the Doctrine ‘Ummat’ in Multi-cultural Societies

تعيين قلمرو آموزه «امت» كه ريشه در قرآن كريم دارد، همواره مورد تضارب آرا مفسران و انديشمندان قرار داشته است. ايده اصلي نوشتار حاضر آن است تا قلمرو مفهومي اين اصطلاح را در رابطه با جوامع چندفرهنگي مورد مدّاقه قرار دهد. «چندفرهنگي»، مفهومي نسبي است و در حوزه اين نوشتار مي‌تواند دو فرض كلي داشته باشد. در فرض نخست، جامعه‌اي مركب از تنوعات قومي و نژادي، زباني و خرده‌فرهنگ‌ها كه همگي مسلمانند و در فرض دوم، جامعه‌اي كه از اجتماع گروه‌هاي غير مسلمان و مسلمان تشكيل شده باشد. بنابراين، قلمرو مفهومي «امت»، نسبت به هر يك از اين دو صورت، متفاوت خواهد بود؛ چرا كه اگر مفهوم «امت» با عنصر عقيده، صرفاً مسلمانان را شامل شود، عنوان امت فقط با جوامع نوع اول سازگار خواهد بود و جوامع نوع دوم با كليّت خود در ذيل «امت» نخواهند گنجيد و در نتيجه، فرآيند ملت‌سازي در اين جوامع دشوار خواهد شد. اما اگر با رويكرد موسع و فراتر از معيار عقيده مفهوم «امت» را مورد لحاظ قرار دهيم، شكاف ايديولوژيك موجود ميان مسلمانان و غير مسلمانانِ ساكن در يك جامعه چندفرهنگي، مانع از تبديل‌شدن آنان به ملتي واحد نخواهد شد.

There has been heated disputes among thinkers and commentators over the scope of the doctrine ‘Ummat’ which has its roots in the Qur’an. The main concern of this study is to expound the scope of the concept of this term with regard to multi-cultural societies. The term ‘multi-cultural’ societies is a relative concept and the discussion can be based on two genera assumptions. The first is that the community is made up of a variety of ethnic groups having different cultures and speaking different languages and all of them are Muslims. The second is that the community is made up of Muslims and non-Muslims. Consequently, the area of meaning of ‘ummat’ varies in relation to each of the mentioned assumptions. If the word ‘ummat’ is to be associated with certain faith, it includes only Muslims and thus this will be consistent with the first assumption. In this case, the community in the second sense cannot come under the word ummat, as a result of which it will be difficult to create what may be called “a single nation” within these societies. But when the idea ‘ummat’ is taken to have a wider sense than associating it with faith, then the ideological gap between Muslims and non-Muslims living within a multi-cultural society will not be an obstacle for changing them into, or considering them as, a single community.