ايران، كلان ـ وطن ايرانيان؛ مطالعه موردي عصر صفوي

Iran, Homeland of Iranians; Safavid case study

آغاز هويت ايراني همواره مورد بررسي و مناقشه پژوهشگران بوده، اما هنوز اجماعي بر چيستي و زمان تكوين هويت ايراني به دست نيامده است. وجود كلان‌ ـ وطن در يك جامعه از نشانه‌هاي اصلي وجود هويت جامعه‌اي است. با اين فرض كه هويت جامعه‌اي و تلقي حاملان آن از وطن در هر دوره‌اي رابطه‌اي مستقيم با همديگر دارند، پرسش اصلي اين تحقيق اين است كه آيا در دوره صفوي، ايران به عنوان كلان‌ ـ وطن ايرانيان عصر صفوي شناخته شده بود؟ براي يافتن داده‌هاي تحقيق به متون ادبي و تاريخي عصر صفوي و كمي پس از انقراض سلسله صفوي مراجعه شد و با دسته‌بندي و استناد به آنها چنين به نظر مي‌رسد كه در نيمه دوم عصر صفوي، كلان‌ ـ وطن ايران براي بخش‌هايي از جامعه ايران كه شواهد و اسنادي از حس وطن‌دوستي آنها در منابع موجود است، در كنار وطن‌هاي زادگاهي و ولايتي شناخته شده و مورد تعلق و دلبستگي بود. از اين رو، رواج واژه ايران و تكرار رو به افزايش آن در متون عصر صفوي از نخستين نشانه‌هاي تكوين كلان‌ ـ وطن ايران است. انتساب به ايران كه هم از سوي ايرانيان و هم غير ايرانيان براي تشخص ايرانيان به كار رفته است و مواردي از اظهار صريح ايران به عنوان وطن ايرانيان، از ديگر نشانه‌هاي تشخّص كلان‌ ـ وطن ايران هستند.

The emergence of Iranian identity has always been a controversial issue for scholars. However, no consensus has ever been achieved over the ontology and the time of the evolution of such an identity. The existence of a Homeland for a society is one of the major indices of the existence of communal and collective identity. Supposing that within each historical period, there exists a direct link between communal identity and the way those holding it think about the notion of a homeland, the present research asks whether or not the Safavid identified Iran as their Homeland. To collect the research data, reference is made to the literary and historical resources in the Safavid era and few decades after their downfall. A classification of and reference to such data indicates that in the second half of the Safavid era, the Iranian Homeland, next to other types of homelands, has been identified and held dear. Therefore, prevalence of the word “Iran” and its increasing usage in the Safavid texts can be taken as the primary index of the evolution of the notion of a Homeland. Reference to Iran by both Iranians and non-Iranians to distinguish Iranians as a whole, and certain cases when “Iran” is explicitly used to refer to Iranians’ Homeland can count as other indices of the formation of the Iranian communal identity.