مولوي و حل معماي جبر و اختيار در مكتب عشق

Mowlānā jalāl-al Din Balkhi and the problem of fate and freedom

جبر و اختيار از مسايل پيچيده كلام اسلامي است و برداشت‌هاي گوناگون مسلمانان از آيات قرآن و احاديث نبوي(ص) به مشرب‌هاي فكري زيادي از جمله جهميه، اشاعره، معتزله، اماميه و ... انجاميده است. مشرب‌هاي كلامي اسلامي با استناد به استدلالات عقلي و نقلي يا به جبر مطلق، يا به اختيار محض، يا به آميزه‌اي از هر دو و يا به امر بين‌الامرين اعتقاد ورزيده‌اند. البته مولوي در مقام انساني جامع كه در همه علوم اسلامي آگاه و اهل نظر است، از جنبه‌هاي متفاوت و متعدد به اين مساله نگريسته است. مولوي با اثبات عجز ذاتي فلسفه در پاسخ‌گويي به اين معما، از منظر يك عارف شهودي ـ كه به يك معنـا انسـان‌شنـاس و روان‌شناس است ـ مي‌كوشد در عين حفظ قدرت مطلقه الهي، اختيار انسان را در پاي جبر قرباني نكند و به گونه‌‌اي آن جبر منفور و اختياركش جهميه و اشاعره را تا حدي تلطيف و تعديل كند و با طرح مساله "عشق"، به دوگانگي جبر و اختيار پايان بخشد.

Mowl?n? Jal?l-al Din Balkhi and the Problem of Fate and Freedom N. Nikoubakht Associate Professor of Persian Language and Literature, Tarbiyat Modarres University The problem of reconciling predestination (jabr) and free will (ekhtiy?r) has preoccupied the minds of many Islamic theologians. Shiʹism holds an intermediate position between the Ashʹarite and al-Jahmiya predestination and the Muʹtazilite doctrine of freedom (tafwid). Mowl?n? Jal?l-al Din Balkhi, the Persian mystic, is an Ashʹarite himself, yet his deep mystical inclinations give a different color to this central issue of Kalam (Islamic theology). Considering his ideas about "Love", this article studies Mowl?n?ʹs method in solving the problem of jabr and ekhtiyar. Keywords: Predestination and Free will, Mowl?n?ʹs Masnavi, Jal?l-al Din Mohammad Balkhi, Love, Kalam. Email: n-nikoubakht@Modares.ac.ir