جايگاه جلوخان در معماري مسكوني بومي ايران

با درنگ در بازه گسترده‌اي از آثار معماري مسكوني شهري و روستايي ايران كه طي سال‌هاي متمادي تا پيش از دوران معاصر در كشور ما شكل گرفته‌اند و تامل بر الگوهاي مختلف خانه‌ها، مي‌توان عناصري را به عنوان اجزاي اصلي و ساختاري بازشناخت. به نظر مي‌رسد با آنكه اين معماري در طي ساليان متمادي دستخوش تغييرات گرديده و تكامل يافته است، در اكثر مناطق اجزاي اصلي خود را درگذر زمان حفظ نموده است، عناصر ساختاري يكساني از قبيل حياط، ايوان، مهتابي، هشتي، دالان و صفه، كه هر يك نقش‌هاي متعددي بر عهده دارند. جنبه‌اي از اين نقش‌ها به ارتباط و تعامل با ديگر اجزا بر مي گردد و برخي ديگر به كاركرد خود عنصر ارتباط دارند. يكي از اين عناصر كه در بسياري از بناهاي مسكوني (و يا غير مسكوني) در بافت‌هاي شهري و روستايي مشاهده مي‌شود، «جلوخان» مي‌باشد. در خانه‌ها (و نيز در ديگر بناها نظير مسجد، خانه، كاروانسرا و حتي بازار)، اين عنصر معماري نقش‌هاي متنوعي در زمينه‌هاي رفتاري، روابط اجتماعي، تبيين حريم، تعريف ارتباط بين درون و برون و همچنين احترام به نقش و جايگاه مخاطب بر عهده دارد. متاسفانه امروزه در خانه‌ها و ديگر بناهاي جديد حضور اين عنصر تاثيرگذار معماري بومي، حذف و يا كم‌رنگ گرديده است و يا در برخي مكان‌ها كه به گونه‌اي شاهد ساخت آن هستيم به علت اشكال در شكل و يا محتوا نتوانسته است نقشي درخور ايفا نمايد. اين جستار درصدد است با معرفي و شناسايي اين عنصر در معماري مسكن بومي ايران، جايگاه آن در بافت كالبدي و نقش آن در رفتار و روابط اجتماعي را مورد بررسي قرار دهد. در اين راستا ضمن تعمق در منابع مكتوب، با قياس و تحليل مصاديق موجود و برداشت مفاهيم و معاني از دل آن‌ها، تلاش شده است اشكال، كاركردها و اثرات كيفي اين عنصر معماري بر محيط مطالعه گرديده و از اين طريق نقش آن مورد بازشناسي قرار گيرد. در اين نوشتار جلوخان‌ها بر اساس وسعت كه خود به نوعي تعيين كننده ميزان ايفاي نقش آنان در ارتباطات اجتماعي است به سه دسته تقسيم شده و اجزا و ويژگي‌هاي هر دسته تبيين گرديده‌اند. در ادامه رسالت جلوخان در خانه‌ها و جايگاه آن در بافت‌هاي مسكوني شهري و روستايي ايران مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌گيرد. اين رسالت در زمينه‌هايي مانند تعريف رابطه درون و برون و تبيين حريم، نقش در سلسله مراتب و ترتيب و تدرج در دسترسي و دعوت‌كنندگي، زمينه سازي براي درك بهتر بنا و همچنين فراهم نمودن بستري براي تعاملات اجتماعي مي‌باشد.

While concentrating on rural and urban residential architecture in Iran during various periods and studying different models of houses, we can recognize some elements as basic and structural parts. Although this architecture seems to have been changed and evolved over years but it has preserved its structural elements and main parts. Courtyard, balcony, terrace, vestibule and corridor are some of these elements each of which has various roles. Some aspects of these roles are in correlation with other parts and some relate to the function of the element itself. One of these elements which may be seen in lots of residential (or non-residential) buildings in urban and rural textures is “Forecourt”. “Forecourt” is a place in front of some buildings’ entrances which is usually surrounded from three sides. As the first step of hierarchy of entering the building, it provides a place for entering, gathering, moving and understanding the building. In buildings such as mosques, houses, inns and even bazaars, this architectural element has various roles in the fields of behavior, social relationships, sanctum definition, creating correlation between indoors and outdoors as well as respecting user’s eminence and avail. Unfortunately, today in new buildings, the presence of this effective element of indigenous architecture has been omitted or decreased. In some places where it is built, it does not play an appropriate role because of defects in form or content. This paper aims to present and introduce this element in indigenous residential architecture of Iran. It also points its place in skeletal texture as well as its role in behavior and social relationships. We have tried to study forms and functions as well as qualitative effects of this architectural element on the environment. We aimed to recognize its role through this study. It has been eased by delving in written references, as well as comparison and analyzing available instances and accessing meanings and concepts from their contents. In this paper “Forecourts” are divided into three categories due to their vastness and their role in social relationships. Then elements and characteristics of each category have been studied. Doors, frontispieces, stoops and porches are elements of forecourts, some of which could be seen in all types while others are just available in third group. Then the role of “Forecourt“ in houses and urban and rural textures of Iran is analyzed. This role is in the fields such as correlation between indoors and outdoors, hierarchical access, building apprehension and social relationships. It is hoped that by recognizing and appropriate analyzing of such worthy elements in our indigenous architecture, we could move forward to improve and upgrade contemporary residential architecture of Iran.