چرم‌‌سازي عصر سلجوقي در قهستان خراسان (شناسايي نوع پوست و عامل دباغي آثار چرمي مكشوفه از محوطه تاريخي قلعه‌‌كوه قاين)

Evaluation of leather making culture of Seljuk period at Qohestan of Khorasan (Skin and tanning characterization of leather objects excavated at Ghalee-Kuh-i Ghaen historic site)

هنر كهن ايراني به‌‌عنوان يكي از استوارترين پايه‌‌هاي هنر جاودانه اسلامي، در شكل‌‌گيري صنايع دستي و تزييني، نقش پر‌‌اهميتي ايفا كرده ‌‌است و خراسان، همواره در دوره‌‌هاي مختلف تاريخي سهم به‌‌سزايي در ايجاد تاريخ و فرهنگ و هنر ايران داشته و آثار تاريخي باقيمانده گواه اين مطلب است. شناخت اين آثار، مي‌‌تواند به درك بهتر فرهنگ حاكم بر منطقه خراسان در دوره‌‌هاي گذشته كمك كند. در بين آثار تاريخي، پوست و مشتقات آن از كهن‌‌ترين فن‌‌آوري‌‌هاي بشر محسوب مي‌‌شوند و كاربردهاي وسيعي در ساخت طيف گسترده‌‌اي از ملزومات زندگي، ازجمله ساخت بالاپوش، كفش، كلاه، غلاف شمشير، پارشمن، جلد، مشك و... داشته‌‌اند، اما به‌‌دليل مقاومت فرسايشي كم در برابر پديده‌‌هاي طبيعي، كمتر در محوطه‌‌هاي تاريخي و باستاني يافت مي‌‌شوند. البته حجم قابلِ‌‌ملاحظه‌‌اي از اين جنس آثار در موزه‌‌ها و مجموعه‌‌هاي خصوصي ديده ‌‌مي‌‌شود كه تعداد كمي از آن‌‌ها از محوطه‌‌هاي باستاني و مدفون به‌‌دست آمده و قدمت قابلِ‌‌توجهي نسبت‌‌به ‌‌ساير اشياي باستاني دارند. از اين‌‌رو، باتوجه‌‌به حجم محدود آثار چرمي باقيمانده، فن ساخت اين آثار در ادوار تاريخي گذشته تاحدودي ناشناخته باقي‌‌مانده است. ازجمله محوطه‌‌هاي تاريخي غني در استان خراسان جنوبي و منطقه قهستان، محوطه قلعهه كوه قاين مربوط‌‌ به دوره سلجوقي است. طي آواربرداري سال ???? در اين محوطه، تعدادي شي چرمي كشف شد كه ازلحاظ قدمت، تكنيك ساخت و...، نمونه‌‌هاي منحصربه‌‌فردي به‌‌شمار مي‌‌آمدند. بررسي اين آثار، باتوجه‌‌به كميت آن‌‌ها، درك روشن‌‌تري نسبت‌‌به فن چرم‌‌سازي عصر سلجوقي در اين منطقه در اختيار قرار مي‌‌دهد. از اين‌‌رو نمونه‌‌هايي از اين آثار با هدف شناسايي نوع پوست به‌‌كار رفته و عامل دباغي، بررسي شدند. براي شناسايي نوع پوست، آرايش حفرات مويي و در برخي موارد مقطع عرضي چرم، و جهت شناسايي عامل دباغي، وجود كاتيون‌‌ آلومينيوم، تانن‌‌هاي گياهي و نيز گروه الاگي‌‌تانن‌‌ها، با استفاده از روش‌‌هاي شيمي‌‌تر ارزيابي شدند. جهت بررسي احتمال دباغي روغني در برخي از نمونه‌‌ها، چربي آزاد موجود در ساختار چرم استخراج و درصد آن محاسبه گرديد. براساس نتايج حاصل، در اين منطقه در عصر سلجوقي، آثار چرمي به‌‌ويژه مشك، معمولاً از پوست بز با دباغي گياهي ساخته مي‌‌شده و در برخي موارد از چرم حاصل از پوست گاو و پوست‌‌هاي دباغي‌‌‌‌نشده نيز استفاده گرديده ‌‌است.

The Persian old art has had an important role in the up growth of handcrafts and decorative artworks, as a constant kind of Islamic art. Khorasan was an effective part of Persian art in the different periods of history and remained historic artifacts assign it. Characterization of these artifacts will help to better cultural understanding of Khorasan at the past periods. Skin products are one of human oldest technologies. The products had great applications such as shoes, hat, parchment, sword scabbard, book cover, and etc. Leather artifacts rarely discovered in historical sites due to its degradable structure. There are many leather artifacts in museum and private collections but just a few of them have been discovered in historical burial sites and there is little information about leather making procedure in the past periods. Ghalee-Kuh-i Ghaen related to Seljuk period is one of the richest historical sites of Qohestan area located in southern Khorasan province, IRAN. Some unique leather artifacts have been discovered during excavation at 2006. Assessment of these artifacts has a great importance to better identification of leather making technology of Seljuk period. After sampling, skin species and tanning material have been assessed. Hair follicle pattern and cross section of leather (in some cases) for species identification and Al cation and vegetable tannins were applied in the evaluation procedure, and free structural fats were measured too. Results showed that, most leather artifacts (especially leather bottle) of this area in Seljuk period were manufactured by goatskin and vegetable tanning process, and cow leather and un-tanned skins were used in some cases.