تاملي در آراي عمراني خواجه رشيدالدين فضل الله مطالعه موردي: بازخواني تكوين اوليه روستاي فتح آباد تبريز

خواجه رشيدالدين فضل اللّه دانشمند و دولتمرد ايراني، جلوه اي متفاوت و در عين حال ممتاز از سنت علمي و عملي ايران عهد مغول است. او پذيرش مسند وزارت در دولت ايلخاني را فرصتي براي تجديد حيات معرفت و علم در جامعه ايراني مي پنداشت. كياست و درايتي كه او در اصلاح جامعه بحران زده ايران از خود نشان داد، او را به نمادي از ايستادگي عنصر ايراني در برابر سلطه مغول مبدل ساخت. از آثار اين دانشي مرد و دولتمرد بابصيرت كه در شمار مهم ترين شاهكارهاي فرهنگي تاريخ ايران قرار دارد، برنامه ريزي و بنيان گذاري شهرستان رشيدي با مركزيت دارالعلم ربع رشيدي در شرق دارالسلطنه تبريز است. اين شهرستان بنا به متن صريح وقف نامه ربع رشيدي، به منظور حمايت از علم و عالِم بنا نهاده شده بود و همه اركان آن، از مركز تا آبادي ها و باغات پيرامون همه در جهت تامين چنين نيتي عمل مي كردند. يكي از آبادي هاي واقع در حاشيه سبز اين شهرستان، روستاي فتح آباد بود كه بر اساس مستندات تاريخي، تدبير امور عمراني آن از بدو شكل گيري، مديون نظر و دخالت موثر شخص خواجه رشيدالدين بوده است. از منظر تاملات تبارشناسي روستا در ايران، ويژگي فتح آباد آن است كه اطلاعات معتبري درباره نحوه تكوين وجود اوليه آن در منابع معتبر قابل جستجو است. نوشتار حاضر برآمده از پژوهشي بر پايه اطلاعات مذكور مي باشد كه به روش توصيفي ـ تاريخي انجام گرفته است. اين نوشتار ضمن بحث درباره پيشينه كالبدي روستاي فتح آباد، روشن مي نمايد كه نحوه طرح افكني روستا در آن دوره علاوه بر آنكه وامدار سنت هاي عمران روستايي در ايران بود، خصوصيات ويژه اي نيز داشته است كه آن را از ديگر روستاهاي ايراني متمايز مي نمود. اين ويژگي، منبعث از دو عامل عمده بود، نخست؛ تعلق ماهوي و ارتباط اين روستا با دارالعلم ربع رشيدي و دوم؛ تدبير و تمهيدات خاصي كه خواجه رشيدالدين براي انجام و فرجام آن انديشيده بود. مطالعه نوشتار حاضر همچنين براي شناخت جايگاه و اعتبار برنامه ريزي در آراي عمراني خواجه رشيدالدين فضل الله سودمند است.

Khaje Rashidedin Fazl Allah, the Iranian scholar and statesman, is the different illustration and at the same time the distinguished scientific and practical tradition of Iran during the time of Mongol. He thought the acceptance of the position in Ilkhani cabinet would be an opportunity for the revitalization of knowledge and science in Iranian society. The ingenuity and intelligence he showed for the amendment of crisis stricken society of Iran made him the symbol of Iranian resistance against Mongol sovereignty. One of the famous works of this intelligent scientist and statesman which is the most important cultural masterpiece of Iranian history, is planning and foundation of Rashidi county with the capital of Dar-ol Elm Rabe Rashidi in east of Tabriz Dar-ol-Saltaneh. According to the explicit endowment of Rabe Rashidi, this county was founded for the support of science and scientist and all its fundaments including the center, oases and gardens in its environment were all acting to meet such objective. One of the oases located in the green periphery of this county was Fath Abad village. Based on historical documents, its development plan from the beginning of its formation owes to the opinion and effective intervention of Khaje Rashidedin Fazl Allah himself. In order to investigate the ancestry of a village in Iran, Fath Abad has the specialty of having credible information in the reliable sources to be searched about its early development. The present research has been carried out according to this information and based on historical-descriptive method. This research discusses about the physical background of Fath Abad village and in the meantime makes it clear that the plan of the village while following the rural development traditions of that time in Iran has some special characteristics which distinguish it from other Iranian villages. These characteristics were sourcing from two main factors: First, substantial dependence and connection of this village with Dar-ol Elm Rabe Rashidi and second, special measurements which were taken by Khaje Rashidedin for its implementation and termination. The present article is also helpful for recognition of the position and planning of Khaje Rashidedin Fazl Allah.