نقد و بررسي ادلّه توحيد افعالي در انديشه فخر رازي

Review and Study of the Reasons of the "Unity of The Divine Acts" from Fakhr Razi’s Viewpoint

در ميان انديشمندان اشعري، فخر رازي صراحتاً از واژه توحيد افعالي بهره برده و تلاش كرده تا با اقامه دلايل متعدّد عقلي و نقلي، اين مسيله‌ را برهاني نمايد. مقاله حاضر، ضمن بررسي تقريرهاي مختلف فخر رازي از توحيد افعالي، دلايل عقلي وي را در چهار دسته ـ دلايل وجودي؛ دلايل توحيدي؛ دلايل تفويض ستيزانه؛ دلايل جبرگرايانه ـ مورد ارزيابي قرار داده و به اين نتيجه دست يافته است كه هر چند توحيد افعالي در انديشه او يك بحث كاملاً برهاني است؛ اما همه دلايل او توان اثبات قرايتي درست از توحيد افعالي را ندارد. برخي از اين دلايل، توحيد افعالي به معناي يگانگي خداوند در خالقيّت و فاعليّت (نفي شريك در فاعليّت) را اثبات مي‌كند؛ برخي، توحيد افعالي به معناي فاعليّت بي‌واسطه يا باواسطه خداوند نسبت به همه افعال را اثبات مي‌كند؛ برخي، هر دو معناي پيشين را اثبات مي‌كند؛ برخي، تنها دليلي بر نفي تفويض و عدم استقلال بنده در افعال است؛ برخي، قرايتي جبرگرايانه از توحيد افعالي را اثبات مي‌كند؛ و برخي نيز اشكالات و نواقصي دارد كه از عهده اثبات هيچ يك از قرايت هاي توحيد افعالي بر نمي آيد

Among Ashari scholars, Fakhr Razi explicitly used the term "Unity of The Divine Acts" and tried to prove this issue through several rational and traditional reasons. This article, by studying the different versions of the "Unity of The Divine Acts" from Fakhre Razi’s viewpoint, assessed his rational reasons in four categories - existential reasons; monotheistic reasons; anti conferment reasons; deterministic reasons - and it was concluded that although the "Unity of The Divine Acts" is a quit discursive issue from his viewpoint, but all his reasons, doesn’t able to prove the correct versions of the "Unity of The Divine Acts"; some reason proves the "Unity of The Divine Acts" means Unity of Godʹs Creativity and Agency (denying partner agency); some, proves the "Unity of The Divine Acts" means direct or indirect agency of God to all actions; some, proves the two former means; some, is just a reason for rejection of the conferment and man dependency in actions; some, proves the deterministic reading of the "Unity of The Divine Acts"; and some also is incomplete so that it canʹt afford to prove none of the readings of the "Unity of The Divine Acts".