مديريت ايران زمين در گذر تاريخ: روزگار برمكيان

پيش‎گفتار: در ابتداي مطلب لازم است متذكر شوم كه مديريت ايراني در مقياس كلان را بايد بيش‎تر در شكل سياسي و دولتي آن جست‎وجو كرد. در غرب نيز تا پيش از انقلاب صنعتي، انديشه مديريت بيش‎تر در ارتش و سازمان‎هاي دولتي بازتاب مي‎يافت. از سوي ديگر بنا به قول دكتر پيتر كوزلوفسكي استاد فلسفه دانشگاه آمستردام هلند، تنها تفاوت مديريت و حكومت در مشروعيت آن است. مديريت عالي اجرايي در اين مرز و بوم، به طور كلي در وزارت و در شخص وزير بازتاب يافته است. البته وظايف و مسئوليت‎هاي نانوشته وزيران تنها به اداره امور كشور منحصر نمي‎شد. ايشان بر انديشه و نظر فرمان روايان ايران (به ويژه بر حكمرانان بيگانه و اشغالگر) اثر جدي داشتند و در پاسداري از فرهنگ ايراني و جهد در مستندسازي و انتقال آن به نسل هاي بعد، وظيفه اي حساس و پرخطر بر عهده گرفته بودند. نخستين نشانه هاي مديريت ايراني در روزگار پس از اسلام را بايد در نقش هرمزان در سازمان دهي سررشته داري (ديوان سپاه) ارتش عمربن خطاب بجوييم. هرمزان در روزگار خلافت عمر فرمان دار شوشتر بود و به روايت حمدالله مستوفي با سپاه تازيان هشتاد نبرد كرد و سرانجام گرفتار شد و او را نزد عمر بردند. به نوشته ابن خلدون، هرمزان وقتي ديد عمر لشكريان را بي محاسبه بسيج مي كند از او پرسيد اگر كسي از ايشان غيبت كند چگونه مي توانيد به اين امر پي ببريد؟ چنين بود كه عمر از او كمك خواست و هرمزان ديواني براي ايشان ترتيب داد. به فرمان عمر اين دانش در امر نگاه داري حساب و كتاب اموالي كه از ديگر سرزمين ها به تاراج مي بردند به كار گرفته شد و بدين ترتيب ديوان خراج (اداره ماليات و مديريت امور مالي) نيز شكل گرفت. البته پس از قتل عمر، هرمزان را به بهانه اين كه در ترور وي نقش داشته است اعدام كردند.