معنا و مبناي عقل‌گرايي معتزله در تفسير قرآن

The Meaning and Basis of Rationalism Adopted by Muʹʹtazilites in Their Interpretation of the Quran

رويكرد انديشمندان معتزله در فهم متون ديني و تفسير آيات قرآن، عقلي است. اين مقاله با روش «توصيفي ـ تحليلي» به بررسي معنا و مبناي عقل‌گرايي معتزله در تفسير قرآن مي‌‌پردازد. مقصود از «عقل‌گرايي معتزله در تفسير» آن است كه اولاً، در فهم و تفسير قرآن، عقل مقدم بر ديگر ادله و حايز رتبه اول است. ثانياً، صحت بيانات شرعي و فهم مراد آنها محتاج به ادله عقلي است. براين‌اساس، معتزله ظاهر‌گرايي در فهم متون ديني و قرآن را مردود دانسته‌اند و بر جايگاه محوري عقل و مدركات عقلي در تفسير قرآن تاكيد دارند. آنان بشري بودن وضع و مواضعه در زبان و شناخت اوصاف توحيد و عدل الهي را شرط دريافت قصد متكلم در معارف ديني برشمرده‌اند. پايه‌هاي عقل‌گرايي اعتزالي در تفسير عبارت است از: حادث بودن قرآن، تفسيرپذيري قرآن، ارشادي و تاكيدي بودن بيانات قرآني در توحيد و عدل، و سازگاري حكم عقل با خطابات قرآني.

Muʹtazilite thinkers use a rational approach to understanding religious texts and interpreting Quranic verses. Using a "descriptive-analytical method", the present paper investigates the meaning and basis of rationalism adopted by Muʹtazilite in their interpretation of the Quran. "Muʹtazilite rationalism is that intellect priority over other proofs comes first in interpreting the Quran and that the soundness of Shariʹah statements and understanding of their purpose requires intellectual proofs. Accordingly, Muʹtazilites reject literalism in understanding religious texts and the Quran, and emphasize on the central role of intellect and intellectual objects of perception in the interpretation of the Quran. They regard the human nature of conventions and their position in language and recognizing the attributes of divine unity and justice as a condition for understanding the speakerʹs perception of religious knowledge. The bases of Muʹtazilite rationalism in interpretation include temporality of the Quran, interpretability of the Quran, instructive and emphatic nature of Quranic statements about divine unity and justice and conformity between the judgment of intellect and Quranic assertions.