مطالعه تركيب سفال كلينكي دوره اشكاني منطقه همدان با استفاده از سه روش: PIXEا، XRF و XRD با هدف تعيين ميزان تشابه و تمايز

An Study of the Clinky Ware Composition in the Hamadan Region Applying PIXE, XRF and XRD Aiming to Show the Similarities and Diversities

در اين مقاله تعداد 16 قطعه سفال كلينكي شاخص دوره‌ي اشكاني در نيمه غربي مرزهاي كنوني ايران با استفاده از سه روش: PIXE، XRF و XRD مورد مطالعه قرار گرفته است. اين سفال‌هاي كلينكي از هشت محوطه اشكاني در منطقه‌همدان كه يكي از منطقه‌هاي توزيع اين‌گونه سفال در بخش شرقي زاگرس‌مركزي بوده، در طي بررسي‌هاي ميداني جمع‌آوري شده و مورد مطالعه قرار گرفت. آناليز و بررسي تركيب سفال كلينكي با استفاده از روش‌هاي سه گانه فوق نتايج قابل توجهي در ارتباط با نوع تركيب و درصد عناصر موجود در آن، نحوه و تكنيك پخت و ميزان حرارت مورد نياز كوره در فرآيند توليد اين‌گونه سفال در اختيار ما مي‌گذارد. وجود سه تركيب Al2O3، SiO2 و CaO دليلي بر استفاده از خاك‌هاي آهكي و خاك‌هاي حاصل از سنگ‌هاي دگرگوني است كه با زون ساختاري (زون ساختاري سنندج- سيرجان و زون ساختاري ايران مركزي) منطقه مورد مطالعه قابل مقايسه بوده و شايد بتوان آن‌ها را به منطقه مذكور متعلق دانست. با توجه به تشابه ميان تركيبات زون ساختاري سنندج - سيرجان و تركيب سفال‌هاي مورد مطالعه مي‌توان احتمال داد كه اين داده‌هاي سفالين به‌صورت بومي (محلي) و با استفاده از گل حاصل از خاك موجود در منطقه تهيه گرديده‌اند. وجود CaO در نتايج حاصل از آزمايشات خود عامل محرزي بر وجود كلسيت (CaCO3) است. با توجه به اين‌كه تجزيه كلسيت و حصول CaO از آن به دمايي ما بين 600-1000 درجه سانتي‌گراد نياز دارد مي‌توان دماي مورد نياز براي پخت سفال كلينكي را از دماي 600 تا 1000 درجه سانتي‌گراد دانست. وجود تركيباتي چون هماتيت (Fe2O3) در ارتباط با عمل اكسيداسيون و هم‌چنين فازهاي وستيت (FeO)، مگنتيت و آنورتيت در رابطه با ايجاد شرايط احيا به‌خوبي تاثير احيا و اكسيداسيون را در نحوه‌ي پخت سفال كلينكي نشان مي‌دهد.

In this research, 16 pieces of Parthian “Clinky ware” from western borders of modern Iran using PIXE, XRF and XRD spectroscopic methods were analyzed. These samples are from 8 Parthian sites in modern Hamadan region which is one the main zones of Clinky ware production area in East Central Zagros. Based on given methods the Chemical Analyses have revealed some considerable results on the composition, firing technique and degree of the kiln of this kind of pottery. Three chemical compositions, CaO, SiO and Al2O3, have proved the use of lime particles, which is similar to the geological structure of the area (Sanandaj-Shirjan and Central Iran) leading to suggest the local production of Clinky ware. The existence of CaO is the definite evidence of Calcite (CaCO3); regarding to the refraction degree for this element which is in between 600-1000 centigrade heat, it is now evident that the Clinky Ware kilns were used with similar heat. Regarding to oxidization and Vestite (FeO), Magnetic and Anorthite Compositions such as Hematite (Fe2O3); enlivening conditions shows the essentiality of oxidation and revival processes in firing process of the Parthian Clinky ware.