مطالعه نمونه‏ هايي از پيكرك‏هاي سفالي زنان در ادوار سلجوقي و ايلخاني

Study on Examples of Womenʹʹs Earthenware Statuettes in Seljuk and Il-Khanid Periods

يكرك‏هاي گلي و سفالين زنان جز نخستين آثار هنري بشر در اعصار پيش از تاريخ محسوب مي‏شوند كه ساخت آن‏ها با تغييراتي خاص تا دوران اسلامي نيز تداوم يافته است. پيكرك‏هاي سفالي مزبور، كه گونه‏هاي مختلفي از تكنيك‌هاي ساخت و تزيين هنر سفالگري اسلامي را دربرمي‌گيرند، اغلب در شهرها و مراكز مهم سفالگري ايران ساخته شده‌اند. از مهم‌ترين ادوار ساخت اين پيكرك‏ها مي‏‏توان به ادوار سلجوقي و ايلخاني مقارن با قرون پنجم تا نهم هجري اشاره كرد كه با توجه به منع ساخت پيكرك و مجسمه در دوران اسلامي‏، دلايل و انگيزه‏ها و نيز منابع الهام‌بخشِ ساخت اين پيكرك‏ها در دوره‏هاي مزبور جاي تامل دارد. موضوع پژوهش كنوني بررسي و تحليل تعدادي اين پيكرك‏ها در كليه ابعادِ تكنيكي و مفهومي است. هدف اصلي مقاله، بررسي و شناخت مهم‌ترين ويژگي‏هاي پيكرك‏هاي سفالين مزبور به همراه طبقه‏بندي آن‏هاست. روش پژوهش انتخابي، با توجه به نوع موضوع و هدف، تلفيقي از روش‌هاي توصيفي، تاريخي، و مقايسه‌اي است. در همين زمينه، ده عدد از نمونه‏هاي شاخصِ پيكرك‏هاي سفالين زنان در ادوار سلجوقي و ايلخاني، فارغ از تعلق به سبك يا گونه‏اي خاص، از بين آثار موجود در موزه‏هاي مختلف داخلي و خارجي انتخاب و از منظرِ شيوه ساخت، تزيين، كاربرد، فرم، اهداف ساخت، منابع الهام‌بخش، و... بررسي، طبقه‌بندي، و تحليل شده است. بنابر يافته‏هاي پژوهش، پيكرك‏هاي سفالي زنان در ادوار مزبور، به‌خصوص دوره سلجوقي، تحت‌تاثير عوامل مختلفي ساخته شده‏اند كه از جمله آن‏ها مي‏توان به تاثير سنت‌هاي هنري پيش از اسلام، تاثير نظام قبيله‌اي، تاثير برخي از شخصيت‏هاي زن ادبيات ايران، به علاوه تاثير صور فلكي با نماد مونث اشاره كرد. همچنين توجه به نقش‏ها و كاركردهاي زنان به جاي تمركز بر ويژگي‏هاي جنسيتي آن‌ها، از مهم‌ترين تفاوت‏هاي پيكرك‏هاي مزبور با نمونه‏هاي پيش از تاريخي است.

Clay and earthenware statuettes of women are amongst first human artworks of prehistoric era. After historic period the tradition of making women earthenware statuettes continued in Islamic era with special changes. These earthenware statuettes including different method of making and decoration often have made in important Persian pottery centers as Rey and Kashan cities. The Seljuk and Il-khanid periods are amongst important periods of making these earthenware statuettes that because of prohibition of making statuette and figurine in Islamic era, reasons and principles of their making is a strange matter for these periods. The subject matter of this paper is analyzing many of attractive examples of Seljuk and Il-khanid earthenware women statuettes from all directions as making and decorating methods. The basic goal of the paper is recognition of factors that were important in making this kind of statuettes as well as studying their decorations, applications, forms, principles and others impressive factors. This study can help us arrive at a better understanding of position of Iranian Muslim women and their differences with pre-Islamic Iran. In this way few attractive examples of women earthenware statuettes of Seljuk and Il-khanid period have chosen from different museums inside and outside of Iran and then surveyed the factors involved in their making, decorating, using etc. Due to findings of the paper making of women earthenware statuettes on Islamic era especially in Seljukid and Il-khanid periods have been affected by several factors as importance of tribal system in these periods as well as efflorescence of Iranian literature as Bahram and Azadeh story or astrological contexts with female symbols as the Venus.