تحليلي بر الگوهاي تخصصي شدن منطقه اي و تمركز فضايي صنايع در ايران

Analyzing Regional Specialization and Spatial Concentration Patterns of Industries in Iran

يكي از اهداف اصلي آمايش سرزمين و برنامه هاي كلان توسعه كشور تاكيد برگسترش فعاليت هاي صنعتي در فضاي جغرافيايي و تخصص يابي منطقه اي براي شكل گيري تقسيم كار فضايي است. اما در عمل و در برنامه هاي توسعه قبل و بعد از انقلاب، هدف هاي آمايش سرزمين تحقيق نيافته است. تمركز فعاليت هاي صنعتي در چند نقطه خاص كشور و توزيع نامتوازن آنها در پهنه ي سرزمين به يكي از مهم ترين چالش هاي، فراروي سياست گزاران كشور تبديل شده است. با در نظر گرفتن اين مساله، اين تحقيق، به دنبال پاسخ به اين سوال كليدي است كه آيا بين تخصصي شدن منطقه اي و تمركز صنعتي در ايران رابطه معني داري وجود دارد؟ در اين راستا، مقاله بررسي دو فرضيه يِ افزايش تمركز فضايي فعاليت هاي صنعتي در ايران در دو مقطع زماني10 ساله 1376- 1385 و افزايش تخصصي شدن مناطق در نتيجه يِ تمركز فضايي فعاليت هاي صنعتي را دنبال مي كند. روش تحقيق از نظر هدف كاربردي و از حيث روش كمي- تحليلي است. جامعه آماري مورد بررسي كل كشور بوده و داده ها و اطلاعات مورد نياز براي شاخص هاي اندازه گيري،‌ از آمار سرشماري كارگاه هاي صنعتي ده نفركاركن و بيش تر براي دوره مزبور استفاده شد. بمنظور آزمون فرضيه هاي پژوهش، تكنيك هاي گوناگوني همچون ضريب جيني، شاخص صرفه جويي مقياس، ضريب اقتصاد جغرافيايي و ضريب مكاني مورد توجه قرار گرفت. نتايج يافته ها نشان مي دهد كه: متوسط تمركز فضايي در طي دو مقطع 1376 و 1385،20 درصد افزايش يافته است؛ كه نشان دهنده ي گرايش صنايع كشور به سوي تمركز فضايي مي باشد؛ و اين تمركز عمدتاً در استان هاي تهران و اصفهان اتفاق افتاده است. اگرچه در پايان دوره به نظر مي رسد كه اين تمركز به سمت استان هايي مانند خراسان و خوزستان نيز متمايل شده است. هم چنين ديگر نتايج نشان مي دهد كه رابطه ي معني داري بين تخصصي شدن منطقه اي و تمركز صنعتي در ايران وجود داشته و استان هاي متمركز در فعاليت هاي تمركز يافته، تخصصي شده اند.

One of the main goals of the land use planning and the development of strategic plans of the country focuses on the expansion of industrial activities in the geographical space and regional specialization for the formation of spatial division of labor. However in reality, land use planning of the country has not achieved to its goal yet. Concentrated and skewed distribution of industrial activities in some regions becomes one of the major challenges of Iran policy makers. By considering the significance of this study, this research seeks to answer this question whether there is a meaningful relationship between regional specialization and industrial concentration or not. By this way, this paper wants to consider increasing spatial concentration and specialization industrial centers of industrial activities in Iran during the decade of 1997-2006. It provides the patterns of (de) concentration and specialization of industries in different provinces and their changes during 10 years by considering government policies. This analytic-quantitative study is a practical research in terms of its aim and its method. The data collection is based on the employment and value-added of manufacturing industries with 2-digit code from industrial firmsʹ census that was done by 10 people during the decade of 1997-2006. In order to test the hypothesis of this research, some methods such as Gini index, scale economies index, economical geography index and location quotient were used. The findings of this research show that the average of spatial industrial concentration has increased about 20 percent during 10 years. It means that the manufacturing industries tend to become regionally concentrated. This industrial concentration has mainly taken placed in the developed provinces such as Tehran and Isfahan and moving forward to less developed provinces for instance, Khorasan and Khuzestan. Finally, the results show that there is a significant relationship between regional concentration and spatial industrial concentration in Iran, and the concentrated provinces becoming specialized in those industries as well.