تحليل درون‌شناختي ايمان در تفسير ملاصدرا از قرآن

An Introspective Analysis of Faith in Mulla Sadra’s Interpretation of the Qur’an

ايمان، گرچه محور مباحث ديني است اما در مباحث تفسيري و كلامي ـ فلسفي جايگاه خاص خود را دارد و علما با ديدگاههاي مختلف به آن پرداخته‌اند. ملاصدرا نيز در تفسير خود به مسيله محوري ايمان پرداخته است. او كه نظام فكري حكمت متعاليه را با ملاحظه جريانهاي مختلف فكري اسلام بنا نهاده، در تفسير خود مجال بهتري مي‌يابد تا ديدگاهي جامع ارايه دهد. تحليل ايمان در تفسير ملاصدرا بيانگر اين ديدگاه متعالي است. در اين تحليل، روش‌شناسي ملاصدرا مورد ملاحظه قرار گرفته است. ملاصدرا ابتدا با در نظر گرفتن خاستگاه كلامي مسيله ‌ايمان، به بررسي ديدگاه‌هاي مختلف كلامي و عقيدتي بر اساس مولفه‌هاي سه‌گانه كلامي: تصديق قلبي، اقرار زباني و عمل جوارحي ميپردازد و از اين ميان تنها تصديق قلبي را دخيل در ماهيت ايمان ميداند. او در مرحله نهايي به تحليل اساسي و متعالي خود از ايمان ميپردازد كه در آن ايمان بمثابه يك حقيقت «درون‌شناختي» در نظر گرفته شده است و همچون ديگر امور دروني به تحليل درون‌شناختي آن ميپردازد. اين تحليل شامل چهار بخش ميشود، در بخش نخست ايمان به سه امر و ساحت علم، حال و عمل تحليل ميگردد. بخشهاي دوم و سوم، با تفكيك دو سير «ابتدايي» و «رجوعي» نحوه ترتب اين امور بر يكديگر و بيان افضليت سير رجوعي و بتبع آن علم ميپردازد. در بخش نهايي به تفكيك ميان دو نوع «علم معامله» و «علم مكاشفه» پرداخته شده و علم مكاشفه بعنوان هدف و مقصود اصلي معين ميگردد.

Although faith constitutes the core of religious discussions, it holds its specific place in interpretive and kalami-philosophical discussions, and different scholars have dealt with it from different perspectives. Mulla Sadra also tackled the central problem of faith in his interpretation. He founded his philosophical system, the Transcendent Philosophy, based on a thorough examination of various Islamic philosophical trends. However, in his interpretation, he was in a better position to provide a comprehensive view of this topic. The analysis of faith in Mulla Sadra’s interpretation manifests his transcendent approach. Here, the writer explores Mulla Sadra’s methodology in this regard. Given the kalami origin of the problem of faith, Mulla Sadra initially examines various kalami and religious views of this issue based on three kalami features: assent by heart, verbal affirmation, and practical action. From among them, he only sees assent by heart as a factor involved in the nature of faith. At the final stage, he presents a fundamental and transcendent analysis of faith in which he considers it an introspective truth and treats it like other inner affairs. This analysis consists of four parts: In the first one, faith is examined with respect to three areas of knowledge, state, and practice. In the second and third parts, by separating the two “initiation” and “return” processes, he explores the quality of the successive order of these two processes with regard to each other and acknowledges the superiority of the process of return and, as a result, knowledge. At the final stage, he distinguishes “transactive knowledge” from “unveiled knowledge” and considers the acquisition of unveiled knowledge as the main purpose of knowledge seekers.