تاريخ‌نگاري به زبان فارسي در هند: مورد مجمع‌التواريخ

Persian historiography in India: The Case of Majmaʹʹ al-Tavarikh

مجمع‌التواريخ، اثري درباره تاريخ ايران در دوره پس از سقوط صفويه است كه در سال 1207 در هند نوشته شده است. آخرين فقرات اطلاعاتي اين اثر مربوط به تاريخ ايران در اوايل قرن سيزدهم است، اما مطالب آن بيشتر از منظر مطالعه تاريخ خاندان مرعشي و تاريخ ايران در سال‌هاي مقارن با سقوط صفويه تا اوايل دهه هشتاد قرن دوازدهم هجري قمري اهميت دارد. ميرزا محمد خليل، نويسنده آن اثر، از سادات مرعشي مهاجر به هند است. بنا بر اين، به اثر مزبور مي‌بايست به عنوان كتابي تاريخي كه توسط يك مهاجر ايراني به هند نوشته شده است، نگريست. در مقاله حاضر به مجمع‌التواريخ از اين منظر نگريسته شده است. اين نوع نگاه به شناخت بهتر ما از اين اثر و نويسنده آن كمك خواهد كرد. نگاه مزبور دو زمينه براي تبيين ويژگي‌هاي مختلف اثر نامبرده در اختيار ما قرار خواهد داد كه يكي ايراني و ديگري هندي است. در نوشته‌هاي برخي از محققاني كه قبل از اين مجمع‌التواريخ را مورد بررسي قرار داده‌اند، از اين منظر به آن اثر نگريسته نشده و ويژگي‌هايي مانند دوگانگي نثر آن اثر از نظر دور مانده و يا نويسنده يكي از منابع مهم اطلاعاتي آن، يعني مير محمدعلي فاضل كه او هم از مهاجران ايراني به هند بوده است، شناسايي نشده است. در اين مقاله، افزون بر چشم‌انداز خاصي كه براي تفسير و تحليل مجمع‌التواريخ اتخاذ شده، كوشش گرديده است تا تصويري به نسبت كامل از مباحث مربوط به تاريخنگاري آن اثر ارايه گردد.

Majmaʹ al-Tavarikh, written in India in 1207 H/1792-93 AD, contains the history of the fall of safavids and a few decades after that event. Its last information entries are about the history of Iran in the early 13th century H/late 18th century AD, but it is mainly about the history of Marʹashi sayyids family and Iran in the years coincided with the fall of the safavids up to the beginning of the eighth decade of 12th century. Mirza Muhammad Khalil, the writer of Majmaʹ al-Tavarikh, is a member of Marʹashi family, who emigrated from Iran to India. Therefore it should be viewed as a book written by an emigrant. In the present article Majmaʹ al-Tavarikh has been approached from this viewpoint. This outlook provides us with two contexts, Indian and Iranian, of the book for explaining the various characteristics of it. In the previous researches, there has not been paid sufficient attention to the two-sided context of the book. As a result, some characteristics of the book such as its dual prose style and the writer of one of its important sources have not been identified. This article also tries to present a relatively complete image of the historiography of Majmaʹ al-Tavarikh.