بررسي زندگي و قيام يحيي بن زيد علوي در خراسان در سال 125 هـق

Study of Yahya abn Zayd’s uprising and life in the Khorasan in 125 AH

يكي از مهم‌ترين قيام‌هاي خونين در دوره پاياني حكومت امويان در خراسان، قيام يحيي بن زيد علوي بود. وي كه در قيام پدرش حضوري فعال داشته، بعد از شهادت پدر راهي شهرهاي عراق و خراسان شد و به مدت سه سال با كوششي خستگي‌ناپذير در صدد بيداري مردم آن سامان و تشويق آنان به رهايي از ستم امويان بر آمد و آنان را به دعوتي فرا خواند كه بعدها به مكتب زيديه شهره يافت. دعوت يحيي تجلّي همان اهداف و انگيزه‌هاي قيام پدرش و گرفتن انتقام خون به ناحق ريخته او بود. واكنش دستگاه خلافت اموي و حاكمان دست‌نشانده آن بر عراق و خراسان نيز بسيار وحشيانه و خونبار بود. آنان قيام زيد در عراق را در سال 122 (يا به روايتي 121 ه. ق) به خاك و خون كشيدند و پيكرش را به دار آويختند، سپس شهر به شهر فرزندش، يحيي را تعقيب كرده و سرانجام او را دستگير و زنداني ساختند، اما اندكي بعد بنا به دستور خليفه جديد، وليد بن يزيد وي را به طرز مشكوكي آزاد ساختند و ظاهراً با طرح نقشه‌اي يحيي را تحت‌الحفظ از شهرهاي خراسان بيرون رانده و به نيشابور رساندند و بنا به روايت برخي منابع در آنجا قصد كشتن او و همراهانش را داشتند كه با هوشياري و تلاش يحيي و يارانش اين توطيه خنثي گرديد و عامل نيشابور در نبرد كشته شد و سپاهيانش گريختند. بنابراين يحيي كه گرفتار جنگ ناخواسته شده بود، دوباره به خراسان باز گشت، ولي با سپاه اعزامي امير خراسان روبرو شده، او و پيروانش بعد از نبردي سخت قتل عام گشته و پيكرش را همانند پيكر پدرش در سال 125 هـ. ق به دار آويختند. قيام زيد و پسرش، يحيي مورد بهره‌برداري رهبران شورش‌هاي ديگر همچون ابومسلم قرار گرفت و او با گردآوري مخالفان بني اميه، به ويژه علويان و پيروان زيدي بعدها توانست به حكومت ظالمانه امويان در خراسان و نواحي ديگر پايان دهد. از آنجا كه بيشتر مورخان ضمن ابراز نظرات متفاوت و بيان روايات گوناگون خواسته يا ناخواسته سعي در تشكيك انگيزه‌ها و اهداف قيام يحيي بن زيد داشته و او را شخصيتي نافرمان و آشوبگر نمايانده كه با تمرد و سركشي دست به آشوب زده و حتي بيت المال برخي شهرها را غارت كرده و بدين سان قتل او را مجاز جلوه داده‌اند، نويسنده مقاله را بر آن داشت تا با دقت بيشتر به مقايسه روايات منابع مذكور پرداخته و لا به لاي مطالب برخي منابع به حقايق انكارناپذيري دست يابد. پس با چنين رويكردي مي‌توان هدف از اين تحقيق را بازخواني روايات مختلف درباره قيام مذكور، بررسي و تحليل آن‌ها، نماياندن تناقضات و مقايسه نظرات راويان و ذكر اهداف و انگيزه‌هاي قيام يحيي بن زيد بيان كرد.

One of the most important bloody uprising in the last era of Umayyad government in Khorasan was Yahya ben Zeyd alaviʹs movement. He was an active warrior in the uprising of his father and after the martyrdom of him ,he went to the cities of Iraq and Khorasan for three years to awaken the people and encourage them to release themselves from Umayyadʹs oppression. He called them to a movement, which was later known as Zeydi school. Yahyaʹs invitation emanates in his fatherʹs aims and motivations. He tries to revenge for unjustifiable murder of his father. Since most historians expressing different views and traditions deliberately or unwittingly tried to question the motives and aims of the Ya?y? Ben Zeydʹs uprising and depicted him as disobedient and turbulent. He was also accused of robbing the treasury of some cities and thus his murder was allowed. The writer of article compares the traditions with more attention and all inside the statements of some resources could find undeniable facts. The aim of the study is to revise different traditions about this uprising, and present contradictions and compare the views of narrators and mention the aims and motivations of the Ya?y? Ben Zeyd Alaviʹs uprising.