انديشه اتحاد اسلام در ميان مسلمانان قفقاز جنوبي (1920-1870)

Pan-Islamism Among South Caucasus Muslims

چكيده در اواخر قرن نوزدهم ميلادي انديشه اتحاد اسلام در ميان عده اي از انديشمندان عثماني مطرح شد و در زمان سلطان عبدالحميد دوم، شكل سياست دولتي يافت. اين انديشه خيلي زود از مرزهاي عثماني درگذشت و در بين ايرانيان و مسلمانان مناطق ديگر نيز طرفداراني يافت. در اين ميان مسلمانان قفقاز جنوبي، كه تحت اداره دولت روسيه تزاري قرار داشتند، از اين جريان بركنار نماندند و بخصوص در بين روشنفكراني كه به نوعي با عثماني در ارتباط بودند، انديشه اتحاد اسلام بسرعت نفوذ يافت و عده-اي از متفكران قفقازي از مناديان اصلي اين انديشه در آن دوره شدند. اما چرا مسلمانان روسيه و بخصوص قفقاز جنوبي از مساله اتحاد اسلام استقبال كردند و هدفشان از آن چه بود. مساله ديگري كه مطرح مي گردد نوع درك مسلمانان قفقاز جنوبي از اتحاد اسلام است. مقاله حاضر سعي دارد با بررسي آثار و اسناد و متون بر جاي مانده از انديشمندان طرفدار اتحاد اسلام آن دوره قفقاز و نيز با بررسي و مطالعه شرايط سياسي و اجتماعي مسلمانان روسيه و بخصوص قفقاز جنوبي آن برهه از تاريخ، براي سوالات و مسايل مطرح شده پاسخ بيابد و ماهيت و اهداف اتحاد اسلام مورد نظر مسلمانان قفقاز جنوبي را روشن سازد.

Abstract In the late 19th century the idea of Ittihad-Islam (pan-Islamism) proposed among a number of Ottoman scholars and in the era of Sultan AbdulHamid II, was introduced as state policy. This idea soon passed the Ottoman borders and found adherents from Iranians and other Muslims. The South Caucasus Muslims that were under Tsarist Russian rule were not excluded from this influence and especially upon intellectuals, who were in contact with Iran and Ottoman Empire, pan-Islam was effective, and some of the thinkers of Caucasus became the harbinger of this idea. The cause of Caucasusians tendency towards pan-Islam and the acceptance of this idea among them is an issue that is discussed and different opinions expressed about it. Present paper attempts to study the works and texts that have remained from the South Caucasus Muslim scholars of that period, and also by studying the social and political situation of Russian Muslims in that juncture, identify the causes of their tendency towards pan-Islam and determine their apperception about pan-Islam and their particular perception of pan-Islam in that period.