غربت انديشي صوفيانه و بازتاب آن در شعر فارسي

Nocturnal Revelations of Hafiz

مفهوم غربت با انديشه، احساس و رفتار آدمي درآميخته‌ است و در بسياري از حوزه‌هاي فكري چون فلسفه، عرفان، انسان‌شناسي، روان‌شناسي، ادبيات و مانند آن مجال بروز يافته ‌است. در تصوف و عرفان اسلامي نيز غربت، حضوري قابل اعتنا دارد و صاحب ابعاد معنايي و تفسيرهاي گوناگون است. در اين مقاله‌ پس از مقدمه‌اي كوتاه درباره‌ مفاهيم چندگانه‌ غربت (سنتي، مدرن و پسامدرن) و نگاهي كوتاه به مقوله‌ غربت در فلسفه، علوم اجتماعي و روان شناسي، به بحث اصلي درباره غربت انديشي صوفيانه تحت عناويني چون «غربت روح در قالب»، «غربت انسان در دنيا»، «غربت عارف در ميان اهل ظاهر» و «غربت در ميان غير اهل وطن» پرداخته مي شود و با تمركز بر انديشه‌هاي مدون ابن عربي و برخي از بزرگان صوفيه و با استناد به پاره اي شواهد شعري، موارد ذيل تبيين مي شود: 1-غربت مفهومي است آزموده‌ انسان. 2- بيشتر عارفان به دليل تامل در ويژگي‌هاي روحي و رواني آدمي از چنين احساسي آگاهي داشته‌اند و براي آن ادله و تفاسير گوناگوني ذكر كرده‌اند. 3-غربت با مفاهيمي بنيادي چون فنا و سير و سلوك، شهرت‌گريزي و گمنامي و مانند آن پيوستگي دارد. 4-غربت صوفيانه با مفهوم سفر ارتباط دارد. 5- غربت و غربت‌انديشي رنگ و بويي ملامتي دارد و از اصول ملامتيان است.

In most of his poems, Hafiz has mentioned nocturnal events which have had mystical consequences for him and he often displays such experiences by using the word “last night” and expressions like “last night I saw…”. This expression is related to “Tavareq” which is a mystical term. In mystical terminology this term means what enters into the heart of mystic and wayfarer during his nocturnal litanies and it is amongst the terms which has some referents in the poems of mystical poets before Hafiz. On the other hand, since the analysis of such nocturnal dreams which comprise notable parts of his mystical experiences is related to psychology of dream and entering into unconscious via phenomena like sleep, imagination and drunkenness during night, contemplation on such poems can bring better understanding of his internal character and mystical ranks. This article aims to analyze mystical experiences in his poems and such analysis is done by using the psychological method of Jung which considers the role of unconscious in reaching to such spiritual experiences.