مولوي و منطق الطير خاقاني

Mowlavi and Mantegh-o-tteyr of Khāghāni

منطق الطير تعبيري است برگرفته از قرآن كه از آن هم در معناي ظاهري (زبان مرغان) و هم در معناي باطني (زباني رمزي ميان خداوند و انبيا/ اوليا) تعبير و تفسير كرده اند. اين تعبير، دست مايه آفرينش رسالة الطيرها و به ويژه منظومه منطق الطير عطار شده‌است كه به شرح معنوي سفر ارواح از غربتكده غربي خاك، به ســوي اصل شرقي افلاك پرداخته اند. افزون بر كاربرد فراوان اين تركيب و مترادفات آن در شعر فارسي، مولانا نيز بارها از آن ياد كرده و ازجمله در پايان دفتر دوم مثنوي، از تعبير «منطق الطير خاقاني» در مقابلِ «منطق الطير سليماني» استفاده كرده است. عموم شارحان، اين تعبير را اشاره اي طعن آميز به قصيده منطق‌الطير خاقاني دانسته اند. نگارنده ضمن ردّ اين نگاه، منطق الطير سليماني (منسوب به سليمان = انسان كامل) را زبان ولي خدا مي داند كه با ارواح به فراخور درك و استعداد هر يك سخن ميگويد و منطق الطير خاقاني (منسوب به خاقان= پادشاهان دنيوي)، درك و دريافت عوام از اين زبان رمزي به صورت صوتي ظاهري است.

Mantegh-o-tteyr ( Philosophy of Birds) is a term based on the Quranic knowledge which has been interpreted both esoterically and exoterically. The former has been the source of many texts on the voyage of Birds, of which the most well-known is Mantegh-o-tteyr by Att?r that is the story of detachment from material life and starting a journey in search of spiritual life. Mowlavi, among others, has recurrently referred to this expression by contrasting Mantegh-o-tteyr of Kh?gh?ni and Mantegh-o-tteyr of Soleym?ni. The first denomination is said to have an ironic connotation to a qaside by Kh?gh?ni, but this interpretation is rejected in the present article based on the reasoning that Mantegh-o-tteyr of Soleym?ni is associated with the language of Solomon (The Perfect Man) as the language of the Holymen, while Mantegh-o-tteyr of Kh?gh?ni displays an exoteric understanding of this mystical language.