بازتاب و تحليل نگاره اژدها در سفالينه ها و كاشيهاي دوران اسلامي ايران

Reflection and analysis of dragon motifs in potteries & tiles of Iran in Islamic period

نقش اژدها از جمله نقوش اساطيري است كه به ويژه از دوران ايلخاني به بعد از جايگاه ويژه‌اي در بين ساير نقوشِ هنر سفالگري ايران برخوردار بود و باتوجه به همين موضوع، اغلب تصور مي‌شود نقشي كاملا چيني و وارداتي است. اما وجود نمونه‌هايي از سفالينه و كاشي ها با نقوشي مشابه و با مشخصات اژدها كه در موزه ها و مجموعه هاي مختلف داخلي و خارجي نگه داري مي‌شود انگيزه انجام تحقيقپيش رو را به منظور اثبات وجود و كاربرد اين نقش قبل از ورود مغولان به ايران فراهم ساخت. از جمله اهداف اين تحقيق مي‌توان به شناسايي مفاهيم نمادين، سير تحول، قديمي‌ترين دوره كاربرد و انواع مختلف اژدها در سفالگري ايران در دوران اسلامي اشاره كرد. به اين ترتيب، نمونه هاي شاخصِ دربردارنده اين نقشِ تزييني از بينِ سفالينه ها و كاشي هاي متعلق به ادوار مختلف اسلامي انتخاب و پس از بررسي شيوه ساخت و تزييني آن ها، عوامل و انگيزه‌هاي كاربرد اين نقش مورد بررسي و تحليل قرار گرفته است. علاوه بر اين جهت ارزيابي مطلوب تر و دقيق تر مشخصات انواع مختلف نقش اژدها در نمونه هاي مورد مطالعه، تصاوير هريك به صورت جداگانه طراحي و در جدولي مجزا مورد مقايسه قرار گرفته است. بنابر يافته هاي تحقيق؛ نقش اژدها قبل از ورود مغولان در هنر سفالگري دوران اسلامي ايران داراي سابقه طولاني بوده ومتاثر از منابعي چون اساطير و ادبيات ايران باستان (مانند انواع اژدها و ديوهاي مورد اشاره در شاهنامه حكيم ابوالقاسم فردوسي) و برخي مفاهيم نجومي (مانند تِنّين كه يكي از صورت هاي فلكي در نيمكره شمالي آسمان ) و يا عرفاني( مانند نفسِ آزمندِ اماره و صفات رذيله اي مانند شهوت و غضب)است. همچنين اين نقش تا پيش از ورود مغولان داراي تنوع بوده و به اشكال مختلف مورد استفاده قرار مي‌گرفته ولي بعد از ورود آن ها اغلب مشابه با اژدهاي مرسوم در فرهنگ و هنر كشور چين ترسيم شده است.

Dragon motif is one of mythological motifs that had a special place among other designs in Iran pottery art especially after Mongol period and according to the same subject, often thought this pattern is completely to be Chinese and imported. But being the examples of earthenware and tiles with similar motifs of dragon in collections which are maintained in different domestic and foreign museums provided the motivation of study ahead, in order to prove the existence and application of this pattern before the attacks of Mongols to Iran It is obvious that analyze of modality of Dragon pattern on the potteries and tiles of Iran in Islamic period can illustrate an important mythical part of Islamic and Iranian art and show modality of effect of pre-Islamic or far eastern patterns on Islamic pottery of Iran. Objects of this paper are identification of dragon symbolic meanings, process of its evolution, the oldest period of its application and its different kinds in Islamic period of Iran. Towards these objects, first selected typical examples of Islamic potteries and tiles with dragon pattern and then surveyed their technical and decorative aspects as quality of drawing and coloring. Towards findings of survey, the dragon pattern has long record in Islamic pottery of Iran before arrival of Mongols that its roots is in Old Iranian myths and literature, as well as astrological and Sufis contexts. Also this pattern was used in different figures sometimes in form of a panther with two horn, sometimes as a octopus with three head and etc. But after arrival of Mongols often has drawn as like as Chinese dragon with long body similar to snake, dense hair, flaky skin and mass of fire and clouds.