تامّلي در مباني فكري شكل گيري مساجد چهار ايوانه در دوره سلجوقي درمعماري ايراني

Relfection on the Fundamental Thoughts behind the Construction of Four-Porch Mosques the Architecture of Saljuqi Dynasty

در قرون اوليه اسلامي در ايران، علي‌رغم تبديل برخي از نيايشگاه‌هاي اديان باستاني ايراني به مسجد، هم چون مسجد جامع بروجرد، نيريز، يزدخواست و...، شيوه غالب بناي مساجد، با بهره‌گيري از الگويي كه پيامبر گرامي اسلام در ساخت نخستين مسجد به كار برده، شبستانيِ ستون‌دار بوده است (شيوه خراساني). در قرن پنجم هجري (دوره سلجوقي)، شاهد تغيير كالبدي برخي مساجد شبستاني (هم چون مسجد جامع اصفهان ) به مساجدي با فرم چهار ايوانه و پس از آن، رواج اين الگو در ساخت ديگر مساجد ايراني هستيم. با در نظر گرفتن اين نكته كه اين الگو مي‌تواند حاصل تجربيات معماران در ادوار زماني پي در پي باشد، اما بررسي حضور ايوان و چرايي شكل‌گيري مساجد چهار ايوانه در دوره سلجوقي و تثبيت اين فرم در ديگر مساجد ايراني، از نكاتي است كه بررسي ويژه‌اي مي‌طلبد. اين مقاله درپي آن است كه با در نظر گرفتن نگرش و سنت‌هاي جامعه در زمان پيدايش اين فرم و با توجه به تقدّس فرم چليپا در فرهنگ ايران باستان اين مسيله را مورد بررسي قرار دهد.

In early Islamic centuries, contrary to the fact that many remained temples from Iranian ancient religions were turned into mosques, most of the mosques were built following the model established by Holy Prophet of Islam in building his first mosque, i.e. a mosque with pillared prayer hall (Khorasaani style). In the 5th century (Saljuqi era) the formal architecture of this sort of mosques began to change into a four-porch mosque, the form of which soon was adopted in making mosques across the land. This article tries to discuss the reasons why that happened and to discuss further that the prevalent ideas and traditions of the time this four-porch mosque first appeared along with the sacred importance of the Cross in Iranian culture may shed light on the reasons this shift came about during that time.