تحليلي روان‌شناختي بر مفهوم اَشَه در ادبيات فارسي

Psychological Analysis of Asha Concept in Persian Literature

اشه، بخش مهمي از نوشته هاي اخلاقي و اجتماعي گذشتگان را در بر مي گيرد و بررسي، تبيينِ پديدآيي و تداوم آن، بدون رجوع به يافته هاي روان‌شناسي امكان‌پذير نيست. هدف از پژوهش كنوني، بررسي زيربناي روان‌شناختي اين مفهوم، با رجوع به يافته هاي علمي است. براي اين منظور، نخست، اشه در متون ادبي فارسي مورد بررسي قرار گرفت و سپس، رجوع به يافته هاي روان‌شناسي، به ويژه در زمينه‌ي تحول اخلاقي، براي تبيين علمي موضوع، صورت گرفت. توصيف هاي مربوط به اشه، عمدتاً به سطوح پايين تحول استدلال اخلاقي، موسوم به پيش- قراردادي، ختم مي شود و با سطحي از تحول شناختي مطابقت دارد كه عيني يا پيش- انتزاعي نام دارد. از سويي، بررسي آثار ادبي فارسي، بيانگر نوعي ناهمترازي بين مفاهيم اخلاقي تحول نايافته و تحول يافته است، و از سوي ديگر، تبيين پيش-قراردادي تحول اخلاقي، تنها قادر است قالب اشه را تبيين كند و تبيين كامل آن، نيازمند در نظر گرفتن مولفه هاي انگيزشي و كُنشي مربوط به آن است. به نظر مي رسد، اشه، در عين ماهيت پيش-اخلاقي آن، مولفه اي ضروري در تحول اخلاق فردي و اجتماعي است. اين نكته، به مشابهت تحول رواني در فرد و نوع بشر، اشاره دارد. از سوي ديگر، اين مطالعه بيانگر نيازهاي متقابل ادبيات و روان‌شناسي به عنوان دو قلمرو فكري بشري است كه يكي دربردارنده‌ي بخشي از عالي ترين آفريده-هاي بشر است و دومي، در پي مطالعه‌ي علمي بشر و نيازمند درك هر چه بيشتر كُنش ها و آفريده هاي اوست.

Asha can be seen in a major part of previous moral and social texts and it is not possible to explain its genesis and continuity without referring to psychological findings. The current research aims at exploring the psychological base of this concept using the scientific endeavors. This paper first investigates the presence of Asha in Persian literature and then attempts to explore and explain them using the psychological findings. Asha is found to be in accordance with the low level of moral development called pre-conventional and concrete operational level of cognitive development. At the same time, there is a contradiction between the low level moral judgments in Persian literature and the developed statements of moral judgments. Furthermore, the pre-conventional explanation of Asha can just explain the form of Asha and its complete explanation needs including its functional and emotive aspects. In conclusion, it appears that despite the pre-moral nature of Asha, it is a necessary factor in developing individual and social morality. It reminds the parallel development of individual and human kind. At the same time, this study indicates the reciprocal need of literature and psychology, one of which considers a high part of human inventions and the other one aims at a scientific study of human mind and its products.