دست‌اندازي‌ بر زمين‌هاي وقفي مصر در عصر مماليك: پيامدها و واكنش‌ها

The Encroachments on the Endowed Lands in the Mamlūks Egypt: Consequences and Reactions

بررسي زمين هاي وقفي مصر در عصر مماليك موضوعي است كه پژوهش حاضر بدان پرداخته است؛ در دوره مماليك سپهسالاران نظامي به دليل سلطه مطلق بر نواحي اقطاعي و نيز درآمدهاي فراوان آن نوعي استبداد نظامي پديد آوردند و همواره قدرت سلاطين را محدود مي‌كردند. پيامد منفي اين اقدام آن بود كه امراي قدرتمند به درآمد اراضي و سهم خويش بسنده نكردند بلكه به اراضي موقوفه نيز دست‌اندازي نمودند و براي افزايش ثروت و قدرت خويش از برخي ابزارهاي سياسي- اقتصادي مثل رشوه دادن به ناظر اوقاف نيز بهره جستند. در مقابل، سلاطين مملوكي با هدف مهار قدرتِ افسار گسيخته اميران و ممانعت از تعدي آنان سياست‌هاي مختلفي اتخاذ كردند؛ خارج ساختن اوقاف و احباس از دست شافعيان، نظارت مستقيم سلطان و نايب السلطنه يا يكي از سران معتمد حكومتي مثل دوادار كبير بر آن، تفكيك وظايف ديوان احباس و اوقاف با هدف اشراف بيشتر بر زمين‌هاي وقفي و انتصاب ناظر اوقاف به دستور شخص سلطان از جمله اقداماتي بود كه تباهي بسياري از زمين‌هاي وقفي و شورش‌هاي اجتماعي را در پي داشت.

This article is a study on the Egypt endowed lands in the Mamluks era. The Mamluk officers formed a type of military dictatorship by absolute control over their Iqta’at and their profits. Consequently, they had always curbed the power of Sultans and later on, the powerful emirs were not satisfied with their own incomes and farms and invaded some of endowed lands. Furthermore, the military nature of the generals leads them to employ other political-economic methods, such as bribery to the endowed supervisors, aiming to increase their wealth and power. Therefore, Mamluk sultans took various policies in order to restrain and control the excessive power of Emirs and prevent their encroachments. For instance: taking endowed and habous from Shaf’ids and instead, giving them to the sultan, regent or one of the country, s reliable leader, such as Dav?d?r Kabir; separating the duties of the d?v?ns of endowed and habous to control the endowed lands and appointing the supervisors of endowed lands by Sultan, were among the fruitless policies which caused the corruption and the social rebels.