تحليلي بر سير تحوّل مفاهيم و الگوي كالبدي مساجد در دوره هاي چهارگانه معماري ايراني

Evolutionary analysis of concepts and spatial patterns of mosques in Iranian architecture periods

مساجد ايراني با همه تنوعش، اگرچه يكي از مهم ترين مظاهر و افتخارات تمدّن اسلامي است، درباره ميزان تطابق آن ها، با ارزش هاي اصيل اسلامي، ديدگاه هاي گوناگوني وجود دارد. اين ميزان تطابق در دوره ها، كه گاه خصلت هايي متفاوت دارند، فرق مي كند؛ به طوري كه در برخي دوره ها به مفاهيم اسلامي نزديك تر و در برخي دوره ها دورتر شده است. اين مقاله براي بررسي تطبيقي اين مساله، با بهره گيري از مفاهيم پايه عرفان اسلامي از قبيل تشبيه، تنزيه، جمال و جلال به گونه شناسي مفهومي مساجد و معرفي شاخصه هاي هر گونه مي پردازد. هدف تحقيق، بررسي اين مفاهيم و تبيين آن ها در سبك هاي مختلف معماري ايراني ـ اسلامي (خراساني، رازي، آذري و اصفهاني) است تا بتواند با تفكيك ارزش گذاري محتوايي و كالبدي دوره هاي تاريخي، راهي براي بهره گيري صحيح از الگوهاي تاريخي براي مساجد معاصر معرفي كند. در گام نخست، با روش استدلال منطقي، مباني مفهومي مسجد تشريح شده و در گام دوم با روش تاريخ پژوهي تكاملي، سير تحوّل شاخصه هاي مربوط به هر مفهوم، در خلال دگرگوني ها سبكي مساجد در ايران بررسي شده است. نتايج نشان مي دهد از بُعد تشبيه و تنزيه، مساجد دوره نخست بيش تر تنزيهي و كاركردي بوده اند و در دوره هاي بعد با رشد خيال انگيزي تشبيهي، مساجد به سمت نشانه گرايي و تزيين حركت كرده اند. اين موضوع تا دوره آذري كه اوج خيال انگيزي تشبيهي و نمادگرايي است، ادامه داشت تا در دوره صفويه به تعادلي بين تشبيه و تنزيه رسيد. از بعد جمال و جلال در بيش تر دوره ها تعادل بينابيني ديده مي شود. در عين حال مي توان تا حدودي مساجد اوليّه را به خاطر سادگي بيش از حد، جلالي تر و مساجد آذري را به خاطر افراط در تزيين، جمالي تر دانست. در موارد معدودي از عصر آذري و صفوي مساجدي را مي توان نام برد كه خارج از حد تعادل، حالتي افراطي در جمال و تشبيه دارند.

Though the Iranian mosques with all their diversities are among the most important symbols and honors of Islamic civilizations, but there are different opinions about the rate of their compliance with Islamic original values. These rates of agreements which have different features differ, such that in some periods, they are closer to the Islamic concepts and in some period, they have distanced from it. For having a comparative study of this issue, and using the basic concepts of Islamic mysticism such as metaphor, transcendence, beauty and glory, this article deals with the conceptual type studies of mosques and introducing the features of each type. This article also aims to study these concepts and explain them in a different style of Iranian- Islamic architecture (Khorasani, Razi, Azeri and Isfahani) in order to be able to find a way to have a proper use of historical models for contemporary mosques by detachment of contextual and physical values of historical periods. In the first step, using a logical method, the conceptual foundations of mosques have been described, and in the second step, using an evolutionary historical research method, the evolution course of the characteristics related to each concept have been studied during the style changes of mosques in Iran. Result show that from the dimension of simile and purification, the mosques of early ages have been more transcendental and functional, and in later periods with the growth of metaphoric imagination, the mosques have moved towards semiology and decoration. This issue continued up to the Azari age which is climax of simile and symbolic imagination and by the Safavid period, it reached to a balance between simile and purification. From the viewpoint of beauty and glory, a middle balance is observed between beauty and glory in most of the periods. At the same time, it can be claimed that to some extent, the early mosques were more glorious due their extreme simplicity and the Azari mosques were more beauty oriented due to extremism in decoration. In very rare cases in Azari and Safavid ages, some mosques can be named that out of balance limit, have an extreme state in beauty and metaphor.