رفتارشناسي پيكره انساني در نقش برجسته‌هاي صخره‌اي ساساني

The Behaviour of Human Figures in Sassanid Rock Reliefs

چهره و حالات انساني منقوش بر آثار هنري، تمامي بيان و حالتي انساني را در شكل و فرم خاصي القا مي‌كنند. چگونگي نمايش مو، چشمان، بيني و لب‌ها و دهان دركنار حالت كلي چهره، دست‌ها و نحوه ايستادن يا نشستن و حركت كلي بدن، همگي از اين دست هستند. ازديگر سو پيكره‌هاي انساني در فرم هنريِ نقش برجسته‌هاي صخره‌اي ساساني، بازتاب اوضاع و احوال اجتماعي در لحظات خاص تاريخي‌شان هستند. بنا بر آنچه بيان‌شد، مطالعه‌ تحليلي- تطبيقي روند پيكرنگاري انساني، بررسي اهميت كاربري‌هاي نشانه‌ها و رمزهاي زيبايي‌شناسي و اجتماعي حالات و حركات پيكره انسان در نقش‌ برجسته‌هاي صخره‌اي ساساني و بيان ويژگي‌ها و نشانه‌هاي بارز تصويري و زيبايي‌شناسي جامعه‌شناسانه آنها، اهدافي است كه نگارنده در اين گفتار به‌دنبال‌ آنهاست. بدين‌ منظور در پژوهش حاضر بر اساس استدلال استقرايي، نخست داده‌هاي به‌دست‌ آمده از مشاهده آثار و مدارك موجود تصويري از هنر ساساني و مطالعات كتابخانه‌اي در تمامي حوزه‌هاي نظري يادشده، گردآوري‌گرديد. سپس تمامي اطلاعات به‌دست آمده طبقه‌بندي و با روش تحليل محتوا تجزيه و تحليل‌شدند. بررسي روند مسايل زيبايي‌شناختي در حالات و حركات پيكره‌هاي انساني نقش‌ برجسته‌هاي صخره‌اي ساساني، پژوهشگر را با مجموعه‌اي از قرار دادها همراه با بياني انتزاعي و عام كه ميل‌دارد پيكره انساني را با تنوعي از خطوط كناره‌نما به سطح دوبعدي كشانده و كليتي متقارن و پايدار به‌وجود آورد، روبرو مي‌سازد. فرم حاصل از چنين ضوابطي، پيكره‌هاي هم‌ريخت با ويژگي‌هايي است كه تمامي از يك الگو سرچشمه مي‌گيرند. پيكره انساني در چنين نگرشي، مجموعه‌اي از نشانه‌ها و رمزهاي زيبايي‌شناسي و اجتماعي گزينشي‌ است. پايداري نشانه‌هاي گوناگون تصويري در پيكره انساني هنر ساساني افزون‌بر جنبه تداوم تاريخي، استمرار كاركردهاي دلالتي آنها را نيز به‌دنبال داشته‌است. كاربري‌هاي رمزهاي زيبايي‌شناسي و اجتماعي در دستگاه نشانه‌اي نظام اجتماعي يادشده به‌لحاظ استقرار، تثبيت و استحكام‌بخشي، از اهميت فراواني برخوردار است. نمايش پيكره شاه در حالات و حركات دلالت‌يافته، به‌مثابه دستگاه نشانه‌اي تجلي ساسانيان، محور اصلي بسياري از صحنه‌هاي نمايش‌ داده‌شده در نقش‌ برجسته‌هاي ساساني است. درنتيجه موضوع‌هاي سياسي، نظامي و ديني با تكيه بر تاييدات الهي و مباني مشروعيت حكومت ساساني، از عمده مسايل مورد توجه هنرمندان ساساني در برپايي پيكره انسان بوده‌است.

The human face and gestures inscribed on artistic works all suggest humane state in a special form and shape. The quality of displaying hair, eyes, nose, lips, mouth along with the general state of the face, hands, posture and gesture are all of this kind. On the other hand, human figures in the artistic form of Sassanid rock reliefs reflect the social conditions in their particular historical moments. Accordingly, analytic-comparative study of human iconography, investigating the significance of using social and aesthetic signs and codes of human states and gestures in Sassanid rock reliefs and stating their visual and aesthetic features and signs are the objectives pursued in this article. Based on inductive reasoning, first, the data was gathered from observing available pictorial works and documents of Sassanid art and library studies in all mentioned theoretical domains. Then, all data was classified and analyzed using content analysis method. Exploring the aesthetic issues in the states and gestures of human figures of Sassanid rock reliefs confronts the researcher with a set of conventions with abstract and general expression which tend to propel the human figure with a variety of edge lines to the two-dimensional surface and create a symmetrical and stable totality. The form resulted from such conventions is isomorphous figures with features which all originate from a single pattern. Human figure in such an attitude is a collection of selective aesthetic and social signs and codes. The stability of various visual signs in human figures of Sassanid art has led to the continuity of their signifying functions besides historical continuity. The functions of aesthetic and social codes in the sign system of mentioned social system is very important regarding establishment, stability and consolidation. Representing the figure of king in signifying gestures, as the sign system of Sassanids manifestation, is the main pivot of many displayed scenes in Sassanid reliefs. Thus, political, military and religious issues with emphasis on divine justifications and foundations of Sassanid government’s legitimacy are amongst the major issues considered by Sassanid artists in creating human figures.