اهميت دفترخانه‌ عصر صفوي و فرجام دفاترديواني (1135-907 هـ. ق. /1722-1502 م)

The importance of the administration system of Safavid dynasty and the destiny of its courthouse (1502- 1722)

تشكيلات عصر صفوي در عصر شاه اسماعيل همواره در حال جابه جايي ازنقطه اي به نقطه اي ديگر بود. در دوره شاه طهماسب علاوه بر تنظيم دفاتر ديواني در محل مركز قدرت سياسي، دفتر خانه در كنار دربار حكومتي استقرار يافت. اگر چه گزارش هاي تاريخي از چگونگي اين اسناد و دفاتر به طور مستقيم سخني نگفته‌اند، اما زماني كه از عناصر و عوامل ديوان‌هاي دولتي گفتگو مي‌كنند، اطلاعات پراكنده اي از اين تشكيلات به دست مي‌دهند. اين گزارش‌هاي ضمني براي مطالعه و بررسي دفاتر ديواني عصر صفوي اهميت زيادي دارند؛ چرا كه حكومت صفوي بيش از دو قرن ادامه يافت و ميراث گرانبهايي در ابعاد سياسي، اقتصادي و اجتماعي از خود به يادگار گذاشت كه بخشي از مستندات آن در دفاتر ديواني ثبت و ضبط شده است و امروزه در دسترس نيست. بنابر اين آنچه كه امروزه در باره اين دفاتر قابل بحث و بررسي است، علت و چگونگي امحاي اين دفاتر ديواني است. علي رغم نبود گزارش شاهدان عيني و مورخان معاصر تهاجم افاغنه، همواره محققان و پژوهشگران تاريخ، نابودي آن‌ها را فقط به حمله‌ افاغنه نسبت مي‌دهند، در حالي كه بخشي از علل چنين اقدامي را بايد يا در روحيات ماجراجويي حكمرانان و منفعت طلبي عناصري ديد كه منافع خويش را در نابودي اين دفاتر مي‌ديدند و يا ناشي از بي مبالاتي فرمانروايان و حكمراناني دانست كه تعلق خاطري به آثار و اسناد تاريخي نداشتند.

Safavid administrative organizations during the anarchy of Shah Ismail were constantly being moved from one part to the other. During the kingdom of Shah Tahmasb, in addition to arranging such courthouses (daf?ter-e-divani at the center of the political power of his territory, he settled next to the imperial court. Although the historical reports have not directly talked about the quality of these documents and bureaus, they express diffuse information about these courthouses when talking about the agents of such imperial courts. These implicit reports are valuable for studying and investigating Safavid courthouses since Safavid government was the ruling authority for two centuries and left behind a valuable heritage on political, social and economic dimensions. Some of such heritage has been registered in the bureaus but is not available nowadays. Therefore, what is open to discussion is the reason and state of the eradication of these courthouses. Despite the fact that there are no reports by witnesses and contemporary historians of Afghan`s attack, historical researchers blame Afghans for eradicating Safavid courthouses while some reasons for such happening must be searched for either in the adventurous spirits of those in charge of authority and profiteering of those who were seeking their profits in the extinction of these bureaus or in the negligence of rulers and commanders who did not concern about historic monuments and documents.