سير تطور نظريه اعتدال در اخلاق اسلامي

Islamic Ethics and the Doctrine of the Mean

نظريه اعتدال كه خاستگاه آن يونان باستان و آرا افلاطون و ارسطو است، رايج‌ترين نظريه اخلاقي در بين حكماي اسلامي مانند كندي، فارابي، ابن‌سينا، مسكويه، خواجه نصير طوسي و ديگران است. بر اساس اين نظريه، فضايل اخلاقي از رعايت اعتدال و ميانه‌روي توسط قواي نفس و رذايل اخلاقي از افراط و تفريط قوا در اعمال خود پديد مي‌آيد. حكماي اسلامي گرچه در اين نظريه متاثر از افلاطون و ارسطو بودند، ولي ابتكارات و نوآوري‌هاي زيادي در آن وارد كرده‌اند. در بين حكماي اسلامي ابن‌سينا، مسكويه،‌ خواجه نصير طوسي، ‌راغب اصفهاني بيشترين نوآوري‌ها را در اين نظريه داشته‌اند. برخي از اين نوآوري‌ها عبارتند از: ادغام قاعده اعتدال ارسطو با نفس‌شناسي افلاطون، تقسيم فضايل به چهار و رذايل به هشت جنس عالي، قرار دادن انواعي از فضايل و رذايل فرعي تحت اين اجناس عالي،‌ اضافه كردن معيار كيفيت (ردايت) به معيار كمّي افراط و تفريط ارسطو، تفكيك معاني مختلف عدالت، اضافه كردن فضايل ديني و عرفاني به فهرست فضايل و ارايه الگوي جامع براي معالجه امراض نفساني.

Originally introduced by Plato and Aristotle, the doctrine of the mean is the most prevalent theory of ethics among Islamic scholars. According to this doctrine, every virtue or excellence of character lies in the observance of the mean, whereas vices are the excess or deficiency of the soul in his functions. Islamic scholars have been influenced by the doctrine, but they have also developed and re-conceptualized it in innovative ways. Kindi, Miskawayh, Avicenna, Raghib Isfahani, Nasir al-Din Tusi, and others are among the Islamic contributors to the subject. Some of their contributions are as follows: bringing together Aristotleʹs doctrine of the mean with Platoʹs psychology, dividing virtues into four higher geniuses, dividing vices into eight higher geniuses, setting various kinds of vices and virtues under these higher geniuses, adding the criteria of quality to Aristotleʹs quantitative evaluation of excess and deficiency, dividing various conceptualizations of justice, adding religious and mystical virtues into the existing list of virtues, and proposing a comprehensive model for curing diseases of the soul.