مقايسه كارنامه اردشير بابكان و افسانه‌هاي كتاب منتسب به بارسوما بر اساس گزارش موسي خورني

A Contrastive Study of K?rn?me-e Arde??r-e B?bak?n with the Legends of the Book Attributed to Barsuma Based on the Movses of Khoren’s Report

اطلاعات بسيار مهمي درباره وجود كتابي به زبان يوناني در تاريخ و افسانه‌هاي ايراني كه بخشي از آن شبيه كارنامه اردشير بابكان به نظر مي‌رسد، در نوشته‌ها‌ي نخستين مورخ ارمني قرن پنجم ميلادي، موسي خُورِني، ثبت شده است. در گزارش كوتاهِ اين مورخ، بخشي از اين افسانه‌ها درباره اردشير و بخش ديگري از آنها به شخصيت‌هاي اساطيري و تاريخي ديگر مربوط مي‌شوند، اما غالب محققان و از جمله تيودور نولدكه، به اشتباه، همه اين افسانه‌ها را يك‌جا مربوط به اردشير پنداشته‌اند. اين امر به استنتاج نادرست در ديگر زمينه‌ها به‌ويژه درباره افسانه پرورش كوروش انجاميده است. از سوي ديگر اساساً اين گزارش خورني درباره كتاب مذكور كه حاوي نام نويسنده و نيز مترجم ايراني آن هم هست، سخت مورد بي‌توجهي قرار گرفته است. در مقاله حاضر دلايل رد اين اشتباهِ رايج، بيان شده و علاوه بر آن كوشش شده تا به ويژه بر اساس پژوهش‌هاي جديد محققان ارمني‌ و با تكيه بر اصول زبانشناسي، به تجزيه و تحليل گزارش خورني و مقايسه آن با متن كارنامه پرداخته شود. از نام‌هاي نويسنده و مترجم كتاب كه تاكنون ناشناخته مانده و فقط با ضبط‌هاي آشفته و مغشوش در معدودي از كتاب‌ها آمده، نيز صورت‌بندي صحيح‌تري ارايه گرديده است. براي اطمينان بيشتر افسانه‌هايي كه خورني به آنها اشاره كرده با متن كارنامه، ترجمه‌هاي ارمني و فرانسه و نيز با روايت شاهنامه مقابله شده است. نتايج به‌دست آمده مي‌تواند براي پژوهش درباره كارنامه اردشير بابكان، اساطير و ادبيات ايران باستان و مخصوصاً منابع از ميان رفته‌اي همچون خداينامه و تاريخ روابط ادبي ايران و غرب در دوره باستان و ارزيابي شيوه تاريخ‌نويسي موسي خورني راهگشا باشد.

There exists important information about a Greek book on Persian history and legends recorded in the writings of Movses of Khoren, the first Armenian historian of the 5th century. Part of the book seems comparable to K?rn?me-e Arde??r-e b?bak?n) or Book of the Deeds of Arde??r, Son of Papag. In his short report, some of the legends relate to Arde??r, and some relate to other Persian mythical and historical figures. However, most researchers, and among them Theodor N?ldeke, have attributed these legends exclusively to Arde??r I, a mistake that caused some inaccurate conclusions particularly about the legend of Cyrus’s childhood and upbringing. Besides, Khorn’s report, including the author’s name, and the name of its Persian translator, has totally been ignored. The present paper explains our reasons for rejecting the false common claims, and tries to make a close analysis of Khoren’s report based on linguistic principles and the latest researches of the Armenian researchers, and then compare it with K?rn?me. Meanwhile, it clarifies the identities of the book’s author and the translator, giving their correct names already recorded disorderly and in just few resources. To make sure, legends in Khoren’s text is contrasted with its French and Armenian translations, K?rn?me, and Sh?hn?me. The findings of the research can be used in studies on K?rn?me-e Arde??r-e b?bak?n, the mythology and literature of the Ancient Iran, the ancient history of Persia and the West, and particularly the lost resources like Khod?y- N?mak (Book of Kings). They can also be beneficial in evaluating Khoren’s style of historiography.