سيستم آبي بخارا به‌عنوان زيرساخت منظرين شهر؛مروري بر ظهور و انحطاط يك شبكه منظرين درون شهر

Boukhara water network as the landscape infrastructure of the city

در طي قرن‌ها شهرهاي فلات ايران در پيوندي عميق و متقابل با شبكه‌ها و منابع آبي شكل‌گرفته، پايدار شده و توسعه‌يافته بودند. امروز بازخواني پيوند و رابطه چندوجهي و چندعملكردي اين زيرساخت‌ها با شهر و استخراج اصول حاكم بر آن ما را در بازتعريف رابطه تك‌بعدي حاكم بر شبكه‌هاي انتقال آب، به‌عنوان گونه‌اي از شبكه‌هاي زيرساختي مدرن، باكلان‌شهرهايمان ياري مي‌كند. يكي از پيشرفته‌ترين نمونه‌هاي پيوند همه‌جانبه شهر و سيستم آبي، در شمال شرق ايران (ازبكستان كنوني) و در شهر بخارا شكل‌گرفته است. سيستمي توسعه‌يافته براساس بهره‌گيري از آب‌هاي جاري كه امروز نيز باوجود نابودي تقريباً 90 درصدي، بازمانده‌هاي آن در بافت قديم شهر، مهم‌ترين مولفه‌هاي منظر شهر بخارا به شمار مي‌روند. اينكه چگونه اين شبكه آبي به زيرساختي منظرين2 براي شهر تبديل‌شده و نقشي چندوجهي در شهر و زندگي شهروندان داشته است و اينكه چگونه اين شبكه در طول 10 قرن گذشته به صورتي پايدار در شهر حضورداشته و سيستم‌وار با توسعه شهر توسعه‌يافته است، سوالاتي هستند كه اين نوشتار با پژوهش در مكتوبات و مستندات موجود در باب بخارا از قرن 10 تا 21 ميلادي در پاسخ به آنها مي‌كوشد و تلاش مي‌كند با يافتن جنبه‌هاي مختلف پيوند اين شبكه با ساختارهاي فضايي - كالبدي و فعاليتي شهر از يك‌سو و ساختارهاي ذهني مردم بخارا از سوي ديگر، اصول حاكم بر شكل‌گيري و توسعه شبكه آبي بخارا را بيابد. نتايج اين بررسي دو نكته مهم و مرتبط با هم را در مورد شبكه آبي شهر بخارا نشان مي‌دهد : نخست اينكه شبكه آبي شهر بخارا در لايه‌هاي مختلف، ارتباط تنگاتنگ و عميقي را با ساختار فضايي و اجتماعي شهر (زندگي عيني و ذهني شهر و شهروندان و حوزه‌هاي شخصي و عمومي زندگي) برقرار ساخته و همين مسيله موجب شده بوده است كه اين شبكه نقشي كليدي را در درك شهر بخارا بازي كند و از يك شبكه زيرساختي با نقش معيشتي و خدماتيِ صرف به شبكه‌اي منظرين با نقش سمبوليك براي شهر بخارا ارتقا يابد. دوم اينكه نياز كاركردي به اين شبكه، شرط لازم در پيوند و حضور مولفه‌هاي شبكه آبي در فضاهاي شهري و زندگي مردم بخارا بوده است و نه شرط كافي. پيوند ذهني اين شبكه و مولفه‌هاي آن با مردم و زندگي آنها نحوه و كيفيت حضور پايدار مولفه‌هاي شبكه را در شهر بخارا تضمين مي‌كرده است.

Throughout the centuries, cities of the Iranian plateau shaped, developed and sustained with deep and mutual connection with the water resources and networks. today, readout the multifaceted and multi functional connection of these infrastructures with the pre industrial cities and extract theirdominants principals help us in redefining the mono faceted relation between the water supplies networks, as one of the modern urban infrastructures, and our industrial cities. One of the most advanced examples of the comprehensive relation between city and water system, was formed in the north east of Iran- today Uzbekistan- in the city of Boukahra. A developed water system based on surface water which, still in our time, it’s remaining- in spite of the 90% demolition- demonstrate the considerable role in the urban landscape of Bukhara. “how this water network transform as the landscaping infrastructure for the city and had a multifaceted role in Bukhara and its citizens life?”, “how this semi- natural network sustained in the city and developed systematically with the development of the city?” these are the questions that this article aime to reply by research in the historical and modern documents on Bukhara. this research attempt to refine the dominant principles of the formation and development of the water networks in the Bukhara considering the various facets of its connection with the the spatial- physical structure of the city and the subjective structure of the citizens. the results of this inquiry revealed tow important and related points : firstly, the water network of Boukhara formed a deep relation in the various layers with spatial and social structure of the city ( subjective and objective life of city and citizens) by which this network played a considerable role in the urban landscape of Boukhara and upgraded fromthe functional system with the mere Subsistence and servicerole to the landscaping network with the multi functional and symbolic role for the city. Secondly, the functional requirements to this network, was the prerequisite for the formation of the system but not the sufficient condition for this kind of development of the system. In the other word, subjective integration between the water network and its components with the citizens and their life guaranteed the condition and the quality of its sustainable existence among the city of Boukhara.