تداوم نشانه‌ها و بقاياي معماري "مهري" قفقاز در كليساهاي ارمنستان و گرجستان

The Continuity of Caucasus"Mithra" architecture’s signs and remnants in the churches of Armenia and Georgia

ارامنه، آريايي و هم‌نژاد ايرانيان هستند كه به جهت اعتقادي اشتراكات زيادي دارند، از جمله پرستش ايزدان مهر، اناهيتا و اهورامزدا كه معمولاً در بلندي‌ها به نيايش آنان مي‌پرداختند. رسم برپايي معابد برفراز كوه‌ها و تپه‌‌ها و تبديل آن به كليسا و صومعه‌هاي قرون اوليه مسيحي از اين باورها برخاسته چنان‌كه نمونه‌هاي آن در زيارتگاه‌هاي بي‌شماري بر تپه‌ها و كوه‌ها وجود دارد كه پيشينه آنان به گذشته‌هاي دور و زمان نيايش مهر و اناهيتا و زرتشت باز مي‌گردد. در زمان هخامنشيان ايزدان سه‌گانه پرستيده مي‌شدند ... در زمان پارتيان نيز مورد توجه دين عمومي و حتي دين رسمي بوده‌اند، اگرچه ما متوني مويد اين امر در ايران نداريم اما مدارك كتبي نسبت به وجود آن در ارمنستان به دست آمده است. ميترا در ارمنستان از ايزدان بسيار محبوب و مورد علاقه و احترام فراوان بوده كه معابد بسيار و برجا مانده از مهرپرستي پس از مسيحيت در شرق ارمنستان اهميت و حضور مهر را در اين منطقه تاييد مي‌كند. در زمان ساسانيان و با رونق گرفتن آيين زرتشت، ميترا در رديف يكي از ايزدان آمده، در مهريشت مي‌بينيم كه چگونه بي آنكه خبري از ميتراي كبير هخامنشي و اشكاني باشد،‌ ميترا با هويتي زيباتر، با هزار گوش و هزار چشم قدم به عرصه وجود مي‌گذارد. سرزمين قفقاز به خصوص ارمنستان از مناطق مهم پرستش ميترا پيش از مسيحيت بوده است. بنا به نظر مشهور پژوهشگران، ارمنستان اولين جايگاه رسمي شدن مسيحيت است و قديمي‌ترين كليساي حكومتي جهان (سنت اچميادزين3، قرن 4 ميلادي) در آنجاست . صومعه هاي قديمي كه در نقاط كوهستاني و بر بلندي بنا شده اند نشانه هايي از نيايشگاه هاي باستان را در خود دارند . آنها داراي آثار مهمي از معماري معابد ميترايي هستند كه اگرچه تبديل به كليسا شده‌اند، اما نمونه‌هاي بسيار اصيل و بكر از تحول مهرپرستي به مسيحيت را به نمايش مي‌گذارند. در ميان بناهاي مذهبي موجود در منطقه قفقاز طي بررسي‌هاي ميداني آثاري كهن از بازيليك‌ها (كليساهاي اوليه) و نيايشگاه‌هاي غاري جلب نظر كردند. مهرابه هاي غاري گغارد در نزديك ايروان، پايتخت ارمنستان نشانه مهمي است كه حضور قوي اين آيين را در شكل ابتدايي و خالص اولين نيايشگاه ها و تبديل آن به كليسا نشان مي دهد. فضاي غاري كليساي گغارد در دل صخره هاي عظيم از كهن ترين نمونه‌هاي كليسا در مجاورت غار معبد است كه داراي نشانه هاي مهم چشمه داخل شبستان غاري، پنجره رو به شرق، مذبح و مهراب است. بقاياي نيايشگاه باستاني اوپليستيخه در گرجستان و مهرابه كليساي قرن چهارم بر فراز تپه اي در همين مكان از نمونه هاي ديگري است كه حضور اوليه آيين مهر و تداوم و دگرديسي آن در مسيحيت را نشان مي دهد. اين مقاله براساس مطالعات كتابخانه‌اي و برداشت‌هاي ميداني در سفر علمي - پژوهشي به منطقه قفقاز و تجزيه و تحليل يافته‌ها از طريق روش تحقيق اكتشافي تنظيم شده است.

Armenia was under the influence of Iran during the reign of Median Empire. Regarding the religious point of view, this influence continued until “Gregory, the Illuminator" turned it a Christian country in the middle of third century. Armenians and Persians were of the Aryan race. Furthermore and due to geographical proximity, they had a variety of common points in terms of religious beliefs and creeds. Accordingly, they had left impact on each other. Ancient Iranians were always accustomed to worship God on the high places. As such, they were known for their traditional worship, prayer and hymnody before Ahura Mazda and other deities (Mithra and Anahita). At the time of the Achaemenid Empire, the triple deities were worshiped thereof…. At the time of the Parthian, these deities had also been regarded within the framework of general as well as the official religion. Although we do not have any valid and reliable text on this in Iran, some written texts in Armenia confirm this issue. Mithra had been one of the most popular and respected deities in Armenia. Similarly, there are many temples and remnants of post-Christianity Mithraism in the eastern parts of Armenia that indicate the importance and presence of Mithra in these areas. Mithra was considered as a goddess during the Sassanian and Zoroastrianism. As can be seen in Mihr Yasht ("hymn to Mithra"), while there is no sign of Achaemenid and Parthian great Mithras, She has a beautiful appearance with a thousand eyes and a thousand ears. The land of the Caucasus, especially Armenia, had been considered among the most important places in which Mithra was worshipped before Christianity. According to renowned researchers, Armenia had been the first place in which Christianity became an official religion. Actually, the oldest state church in the world (St. Etchmiadzin, third and fourth centuries AD) is placed in Armenia. The old monasteries built in the mountains and on the heights are signs of the ancient temples. They have great works of Mithra temples architecture that have converted into churches. However, they can be considered as some authentic and original examples of the evolution of Mithraism to Christianity. Regarding the current religious monuments in the Caucasus as well as field studies conducted on this issue, there are some ancient works of basilica (early churches) and cave temples. Geghard cavern-like Mithraeum near Yerevan, the capital of Armenia, are important signs pointing to the strong presence of this religion in the form of early pure and primary temples and forming the churches thereof. The cavern-like space of Geghard Church within the massive rocks forms one of the most ancient examples of churches that have been placed in the vicinity of the temples. The church has important signs of a fountain in the cavern-like yard, a window facing East, altar and sanctuary. The ruins of Uplistsikhe ancient temple in Georgia and Mithraem of the Church of the fourth century located on a hill at the same place can be considered as two other examples of the primary presence of Mithraism as well as its continuance and conversion into Christianity. This article has been based on library studies and conclusions drawn from field studies through a scientific-research expedition to the Caucasus as well as a set of analyses conducted via an exploratory research methodology.