گرايش از فلسفه عقلي به حكمت باطني در آرا اخوان‌الصفا (تحليل نخستين رويارويي انديشمندان مسلمان با فلسفه)

Transition from Intellectual Philosophy to Esoteric Wisdom in the Ideas of Ikhwan al-Safa (An Analysis of Early Encounters of Muslim Thinkers with Philosophy)

در اين پژوهش، نخستين كاربردهاي اصطلاحات حكمت و فلسفه و مفاهيم آنها در فرهنگ اسلامي مورد بحث و بررسي قرار ميگيرد و همچنين به تبيين رويكرد غالب در ميان متفكران مسلمان كه تلاش در جهت تاليف شريعت و فلسفه و اظهار و آشكارگي مفهوم مورد قبول دين از آن، با استناد به واژه حكمت است (كه اصطلاحي كاملاً قرآني است)، پرداخته ميشود؛ رويكردي كه با استناد به مفاهيمي چون تاويل در قرآن و نيز گرايش به زهد و عرفان در سده‌هاي دوم تا چهارم هجري ميتوانست به ظهور نوعي حكمت باطني منجر شود. اخوان‌الصفا كه تاثيري عظيم بر سير حكمت و انديشه در فرهنگ اسلامي داشتند، از پيشگامان رويكرد فوق محسوب ميشوند. ايشان با تاليف مجموعه پنجاه و چهار رساله‌يي رسايل، گامي بلند در جهت تاليف شريعت و فلسفه و تبيين مفهوم حكمت و بويژه حكمت باطني برداشتند. نوشتار حاضر با رويكردي تحليلي ـ تاريخي به بررسي مفهوم‌شناختي دو اصطلاح فلسفه و حكمت در دوره آغازين ظهور انديشه فلسفي در تمدن اسلامي پرداخته و تلاش اخوان‌الصفا براي رسيدن به نوعي حكمت باطني كه تاليفي از رويكردي كاملاً فلسفي و در عين حال قرآني (و روايي) است را مورد تامل قرار ميدهد؛ رويكردي كه براي اثبات اين تاليف، ناگزير از متحد دانستن مفهوم دين و فلسفه بود.

The present paper initially discusses and explores the early applications of philosophical terms and their meanings in Islamic culture. Then it clarifies the dominant approach followed by those Muslim thinkers who try to reconcile Shari‘ah with philosophy through using an acceptable concept in religion by resorting to the term hikmah (which is a purely Qur’anic term). This is an approach which managed to result in a kind of esoteric wisdom between the second and fourth centuries (AH) through employing such concepts as t’awil (interpretation) in the Qur’an and promoting the interest in piety and gnosis. Ikhwan al-Safa, who exercised a huge influence on the development of wisdom and philosophy in Islamic culture, are among the pioneers of the above approach. By composing a corpus of 54 Epistles, called Rasa’il, they took a great stride towards reconciling Shari‘ah with philosophy and explaining the concept of wisdom and, particularly, Batini wisdom. Here, following an analytic-historical approach, the writer performs a conceptual analysis of the two terms of philosophy and wisdom during the first period of the rise of philosophical thought in Islamic civilization. Besides, he deliberates on the efforts of Ikhwan al-Safa in order to reach a kind of esoteric wisdom, which is a synthesis of a completely philosophical and, at the same time, Qur’anic (and narrative) approach. This was an approach which inevitably advocated the unity of religion and philosophy in order to demonstrate such a synthesis.