تركيه عثماني، مدخلي بر نگاه سفرنامه نويسان ايراني روزگار قاجاريه

چكيده در سده 19 ميلادي، شمار قابل توجهي از ايرانيان به دلايل گوناگون به تركيه عثماني رفت و آمد داشتند و يا در آنجا مقيم بودند. در متون فارسي روزگار قاجاريه با انبوهي از داده‌هاي مربوط به تركيه عثماني روبرو هستيم كه وجوه گوناگون اوضاع و احوال تمدني و فرهنگي آن ديار را بازنمايي كرده‌اند. گردآوري، تنظيم، تدوين و تجزيه و تحليل علمي اين‌گونه داده‌ها براي شناخت تجدد و نوگرايي در هر دو كشور مهم و سودمند مي‌نمايد. يكي از انواع متون ياد شده سفرنامه‌هايي هستند كه گاه گزارش‌هاي در خور توجهي را درباره تركيه عثماني درج كرده‌اند. از ميان آن‌ها مي‌توان به سفرنامه ميرزا صالح شيرازي، سفرنامه‌ آجودان باشي، سفرنامه ميرزا خانلرخان اعتصام الملك و سفرنامه حاج سياح محلاتي اشاره كرد. در مقاله حاضر به سفرنامه ميرزا صالح شيرازي مي‌پردازيم كه در تاريخ ورود افكار و آموزه‌هاي جديد به ايران جايگاه ويژه‌اي دارد. نكته جالب توجه اين است كه در سفرنامه ميرزا صالح براي نخستين بار تاريخ‌هاي روسيه، انگلستان و تركيه عثماني به زبان فارسي نگارش شده است. آن‌گونه كه از اشارات پرمعني ميرزا صالح برمي‌آيد، انگيزه او از پرداختن به تاريخ اين كشورها آن است كه راز ترقي و انحطاط شان را دريابد. همان‌گونه كه در تاريخ ميرزا صالح شيرازي، هم‌زمان خواننده سير ترقي و تعالي روسيه و انگلستان را مي‌خواند، به روند زوال و انحطاط عثماني پس از يك دوره اقتدار و عظمت پي مي‌برد.