بازتاب انديشه مشيّت الهي در تاريخ‎نگاري عصر ايلخاني (با تاكيد بر تاريخ جهانگشا و تاريخ وصّاف)

Reflection of the Belief in Divine Will in Historiography of Ilkhanid Period: With an emphasis on Jahāngushāy and Wassāf History

اين پژوهش مي‌كوشد با شناخت ديدگاه دو تن از مورّخان عصر ايلخاني ‌در موضوع انديشه مشيّت الهي، بازتاب آن را در محتوا و روش تاريخ‎نگاري آنان بازجويد. از اين رو، براي تحقّق اين هدف، پرسش‎هاي زير مطرح است: از ديدگاه مورّخان يادشده، محرك تاريخ و راه‎برندهآن چيست؟ اين تفكّر تحت‎تاثير چه عواملي شكل گرفته‌است؟ ديدگاه‎هاي يادشده چه اثري در روش تاريخ‎نگاري آنان داشته‎است؟ در پاسخ به اين پرسش‎ها، فرضيه زير ارايه‎شده‎است: اعتقادات عميق شريعتمدارانه جويني در مسيله مشيّت الهي و شرايط نامطلوب سياسي ـ اجتماعي حاكم بر زمانه وي، سبب نوعي نگاه مشيّتي از سوي او به تاريخ شده‎است‌؛ ‌بدين‎جهت، او در روش تاريخ‎نگاري خويش، به‎رغم به‌كار‌گيري‌ ديدگاه‎هاي انتقادي (در برخي رويدادها) و گاه انصاف تاريخي، از اصل تعليل و تحليل بهره چنداني نبرده است. در مقابل، ديدگاه‎هاي معرفت‎شناسانه وصاف درباره مباني علم تاريخ، آشنايي او با بسياري از علوم، الگوپذيري از مورّخان و انديشمندان بزرگ، تاثيرپذيري از اخوان‎الصفا و بهبود نسبي شرايط سياسي ـ اجتماعي، سبب نوعي نگاه فرازميني مطلق از سوي وي به تاريخ نشده‎است. بر اين اساس، روش تاريخ‎نگاري وي بيشتر بر دو اصل تعليل و انتقاد بر پايه انصاف تاريخي استوار بوده و به روش تحليلي نزديك است.

By knowing the viewpoint of two historians in Ilkhanid period about the belief in divine will, this research tries to investigate its reflection in the content and method of their historiography. Therefore, we ask the following questions in order to meet this goal: What is the motive for the history from the historianʹs viewpoint? What factors influenced this thinking? What kind of influence had the mentioned viewpoints on the method of historiography? The following hypothesis is raised in answering these questions: Joveiniʹs deep religious beliefs about divine will and unpleasant political-social circumstances in his time led to a kind of fatalistic attitude towards history; therefore in his historiography, he has not utilized the principles of "cause and effect and analysis" in spite of using critical viewpoints (in some events) and historical fairness in narrating history. In contrast, the epistemological viewpoints of Wassaf towards the essentials in the science of history, his familiarity with several sciences, his patterning from the great historians and thinkers, and his impressionability from Ikhwan al-Safa (ʹthe Brethren of Purityʹ) and at last improvement of socio-political circumstances did not lead to a kind of absolute extra-terrestrial attitude towards history. Basically, his historiography method was based on two principles of "cause and effect" and "critical analysis" following historical fairness; hence his historical narrations are more analytical.