رهيافتي تاريخي به شهرسازي و مجموعه هاي معماري تبريز عهد ايلخاني

A Historical Approach to the Urban-planning and Architectural Complexes in the Ilkhānid Tabriz

چكيده بر مبناي اسناد تاريخي، احداث مجموعه هاي عظيم معماري و شهرك هاي اقماري در تبريز عهد ايلخاني در سراسر تاريخ معماري و شهرسازي شرق اسلامي بالاخص ايران كم نظير و كم سابقه بوده است. اين توسعه مجموعه هاي معماري و شهرك هاي مهندسي ساز ارتباطي مستقيم با افزايش جمعيت و گسترش تجارت بين المللي در قلمرو پادشاهي پهناور ايلخانان داشته است. متاسفانه زلزله‌هاي مهيب سال هاي 997 و 1143 و 1193 ه. ق. تبريز را درهم كوبيد؛ و به تلي از خاك تبديل كرد؛ و از آن چيزي بر جاي نگذاشت؛ بنابراين، مسيله اصلي نوشتار حاضر اين است كه آيا دانش معماري و شهرسازي مي تواند بر مبناي اسناد تاريخي، ساختارهاي شكل دهنده تبريز عهد ايلخاني را بازشناسي كند؟ نگارنده با استفاده از رهيافت تاريخي و با مراجعه به متون اصلي و دست اول مورخان و سياحان سده هاي هفتم تا نهم هجري قمري چون آثار خواجه رشيدالدين فضل الله همداني و حمدالله مستوفي قزويني سعي كرده اين ساختارها را تا حد امكان بازشناسي كند. بر مبناي اسناد تاريخي، ساختار شهري تبريز عهد ايلخاني از سه ناحيه شهري كاملا برنامه‌ريزي شده و با كاركردهاي تعريف شده شهري و مجموعه هاي معماري عام-المنفعه شكل مي گرفته است؛ كه در آن، شهر تبريز به عنوان ناحيه مسكوني توده رعايا و مركز اصلي صنعت و تجارت و نيز مركز ثقل شبكه بازارهاي شرقي ايلخانان؛ شهرك غازانيه به عنوان ارگ حكومتي و مركز فعاليت هاي سياسي و تجارت با اروپا و همچنين ناحيه مسكوني سلطنتي؛ و شهرك رشيديه نيز با هدف فعاليت هاي فرهنگي و ديني و ناحيه مسكوني طبقه نخبگان اجتماعي برنامه ريزي، طراحي و احداث شده بودند.

Abstract Historically, the construction projects of giantic architectural complexes as well as satellite suburbs in the Ilkh?nid Tabriz, after the Gh?z?n Kh?n’s reforms, are brilliant and less comparable in the history of architecture and urbanism in the Islamic orient, particularly in Iran. Such development of architectural complexes and well- designed suburbs, directly, were caused by increasing population and growing international trading in the extended realm of Ilkh?nid Empire. Alas! Three terrible earthquakes in 1588, 1730 and 1780 destroyed the Ilkh?nid Tabriz and converted her into tells of ruins, totally. Historically, in consequence, the basic objectivity matter of the authors is to recognize and realizing of architectural structures and urban plan of Ilkh?nid Tabriz. Their historical approach, by means of Ilkh?nid primary resources of the 13th-15th centuries, as Hamd-all?h-Mustawfi of Qazwin andKhw?djeh Rashid Al-din Fazl-all?h Hamad?ni, keep on trying to answer such objectivity. So, historically, the urban structure of Ilkh?nid Tabriz was based upon three different designed areas which had exclusive urban function as well as public- charity complexes. Of these, Tabriz was the industrial and residential area for ordinary people in addition to her basic character for controlling the oriental markets of Ilkh?nid’s realm. Meanwhile, Gh?z?niyy? were being used as the royal acropolis, diplomatic residential area and controlling the occidental markets of Ilkh?nids. But, Rashidiyy? had been designed as the academic town for residency of social elites as well as scholar, religious and cultural activities.