تاملي انتقادي در باب نظريه انحطاط ايران و راه برون‌رفت از آن

A Critical Deliberation on Theory of Iranian Decline and How to Roll Back It

مقاله حاضر با اذعان به اين امر كه نظريه انحطاط تاريخي ايران از نظر تفحص در مبادي فكري و تاريخ انديشه ايران‌زمين اهميت به سزايي دارد، درصدد سنجش اين نظريه از نظر انسجام دروني و قابليت توضيح‌دهندگي تحولات تاريخي است. به عبارت ديگر با فرض اعتبار گزاره انحطاط به مثابه مفهومِ توضيح‌دهنده وضعيت ايرانيان در دو سده اخير (كه التزام به مباني معرفتي تجدد و اصل پيشرفت و نگاه به تاريخ و تاريخ انديشه در ايران از سكوي تجدد اروپايي را به عنوان پيش‌فرض بنيادي پيش مي‌كشد) به تامل و نقد رويكرد و ره‌آورد نظريه انحطاط مي‌پردازد. روش پژوهشي اين مقاله، تفسير متن است كه بر خودبنيادي ذاتي متن به عنوان شرط لازم فهم آن تاكيد دارد. نتيجه‌گيري مقاله آن است كه اگرچه رهيافت طباطبايي در نظريه انحطاط (به جهت تامل عميق در تاريخ تفكر حوزه تمدني ايران) بصيرت‌بخش است و باني آن توانسته تاريخ انديشه و به‌ويژه انديشه سياسي در ايران را در چارچوب يك طرح پژوهشي جامع به دقت مورد بررسي قرار دهد، با اين حال، اين نظريه فاقد انسجام دروني است و برخلاف مدعاي واضع آن، در مواردي به تبيين‌هاي جامعه‌شناسانه راه مي‌برد. اين نظريه با ارايه روايتي كلان‌نگر از تاريخ، مشكلات امروزين جامعه ايران را به يورش مغولان در هشتصد سال قبل و زوال نظري فلسفه و انديشه سياسي متعاقب آن نسبت مي‌دهد. نظريه انحطاط ايران ضمن كم‌التفاتي به مبناي نظري دين‌بنياد حوزه تمدن ايراني، فلسفه سياسي را به عنوان عامل زيربنايي و تعيين‌كننده ساير عرصه‌هاي حيات اجتماعي مي‌داند و راه رهايي را در تعابير مناقشه‌برانگيزي چون "تاسيس تجدد فلسفي از مجراي نقادي سنت" جستجو مي‌كند. نتيجه‌گيري مقاله اين است كه روايت طباطبايي به لحاظ اتكا و ابتناي بر متن‌هاي كلاسيك، ارزش آكادميك والايي دارد، اما از نظر ارايه راه عملي و ممكن، سخت ناتوان و مبهم به نظر مي‌رسد. پيشنهاد مقاله اين است كه هر نوع تبيين نظريه انحطاط در مورد تاريخ ايران بيش از هر چيز بايد فراز و فرودهاي تفكر ديني را مدنظر قرار دهد.

This article confirms that historical Iranian decline theory (HIDT), on the basis of deliberation on the intellectual origins and history of thought in Iran, is of much importance. But we want to examine the internal competency of decline theory, its approach and conclusions. Our method in this article is hermeneutic based on the interpretation of the critical concept of the theory. We have tried to discover and understand the meaning and applications of the text written by Javad Tabatabee which forms the basic tenets of this theory. This article concludes that Tabatabaee`s approach in the theory of Iranian decline, from the viewpoint of an in-depth study of intellectual history of Iran, is of great importance but it lacks internal cohesion and contrary to the main concern of its founder, this theory resorts to sociological explanations. Also, the theory of Iranian decline is a holistic narration of the history of Iran and Tabatabaee has attributed the contemporary dilemmas of Iran to Mongols’ attacks on Iran 800 years ago. The theory of Iranian decline doesn’t pay serious and enough attention to the basic role of religion in Iranian civilization, especially after the enterance of Islam to Iran. In addition, Tabatabaee believes that political philosophy is the most important approach to understanding Iranian social affairs and other approaches seem to be very superficial. Advancing decline theory as a way for rolling back historical decline should be based on explaining philosophical modernity through the critique of tradition. Tabtabaee has not described the role and situation of thoughts in ancient Iran, as well as the status of Islamic thinking and Greek philosophy in Iranian modernity. After all, we conclude that Tabatabaee is an excellent researcher for carrying out in-depth deliberation on classic texts but the political application of his theory has proved to be very ambiguous.