چيستي وهم و نقش آن در خطاي ذهن از نظر ملاصدرا

The Nature of Estimation and its Role in Errors of Mind in Mulla Sdraʹʹs View

در مورد حواس باطني مباحث بسياري در علم‌النفس مطرح شده كه عمدتاً مباحث وجود‌شناختي است، مباحثي از قبيلِ جسماني بودن يا غير‌جسماني بودن حواس باطني، شمار آنها، ادله اثبات كننده هر يك از آنها. در اين نوشتار، يكي از حواس باطني به‌نام «وهم» از منظر معرفت‌شناختي مورد بحث قرار گرفته است. ضرورت پرداختن به اين مسيله اين است كه قوه واهمه نقش فراواني در خطاي ذهن دارد و فيلسوفان مسلمان، از جمله ملاصدرا، ابن‌سينا و سهروردي، همگي، آن را منشا خطاي ذهن و راه نفوذ شيطان در انسان مي‌دانند تا حدي كه علت و چرايي وضع و تدوين علم منطق را حفظ عقل از تصرفات قوه وهم و خيال مي دانند؛ با وجود اين و با اقرار انديشمندان به اهميت فراوان وهم در بحث خطاي ذهن، كمتر به بحث از وهم پرداخته شده است. نوشتار حاضر در پي آن است كه، به دليل آنكه مباحث‌معرفت شناختي قواي نفس ارتباط تنگاتنگي با مباحث وجود‌شناختي آنها دارند، ابتدا نظر ملاصدرا در باب چيستي وهم را بررسي كند و سپس به «چگونگي» و «چرايي» تاثير وهم در به خطا افكندن ذهن بپردازد.

On inner sense there are many problems in traditional psychology which are mainly ontological such as corporeality or incorporeality of inner senses, their number and the proof for the existence of each of them. In the present article one of the inner senses namely "estimation" is to be epistemologically studied. Necessity of such study is due to the crucial role of this faculty in the error of mind. Islamic philosophers including Ibn Sina, Suhrawardi and Mulla Sadra held it to be the source of faults of mind and gateway of Satan to deceive human for avoidance of which logic has been designed as a science that can prevent reason and mind from the interpositions of imagination and estimation. In spite of its importance and acknowledging its critical role in misguiding mind, the estimation faculty has not so far received sufficient attention. In view of the fact that epistemological problems are interconnected with ontological discussions this article is to examine first the nature of estimation from Sadraʹs viewpoint and then deals the way and reason why it leads mind to error.