عقل و به‌كارگيري آن در انديشه فقهي فيض كاشاني

Intellect and its Application in Fayḍ Kāshānī’s Jurisprudential Thought

نظر به اهمیت دلیل عقل در استنباط، به‌ویژه در مسائل نو، بررسی آثار فقها از جمله بررسی سیره فقهی فیض كاشانی به عنوان فقیهی مؤثر در تكامل فقه در اثبات این مسأله شایسته است. بدین منظور بررسی كتب مختلف وی بر اساس روش تحلیل محتوی انجام شده و یكایك فتاوای وی نیز مورد بررسی قرار گرفته ‌است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد مرحوم فیض معنای دلیل عقل را مفهومی در نظر می‌گیرد كه مختص انبیاء است و مقتضای دلیل عقل را متابعت از این عقل می‌داند. و به نوعی دلیل عقل مصطلح را ظنی می‌داند. و اهل اجتهاد را در مسیر خطا می‌پندارد در عین حال در مواردی دلیل عقل و شواهد عقلی را مكرر در كنار دلیل نقلی به كار می‌برد. بنابر این به نظر می‌رسد وی سه مفهوم از عقل را در بیان خود بدون تصریح به آن بكار برده است: نخست آن مفهوم كه عقل را مختص انبیاء می‌داند و دیگران را از آن بی‌بهره و در عین حال مفید و قابل استفاده در استنباط. دوم مفهوم عقل مستقل است كه در نظر وی در فرایند استباط به كار نمی‌آید. سوم مفهومی از دلیل عقلی است كه بارها آن را به‌كار گرفته و بیشتر درك خطابات شرعی است.

Given the importance of intellect in inference, especially in new issues, it is befitting to study the jurists’ works, such as examining the jurisprudential mode of life (sīra) of Fayḍ Kāshānī as an influential jurist in the evolution of jurisprudence in proving the above issue. To this end, his various books have been examined on the basis of content analysis method and every one of his legal judgments (fatwas) studied. The research outcome indicates that the late Fayḍ considers the meaning of rational proof as a concept dedicated to the Prophets and regards the exigency of rational proof to be obedient to this intellect and somehow views the commonly known intellectual to be presumptive. He regards the people of ijtahād (legal reasoning) to be on the wrong path; and yet in some instances, he frequently uses rational proof and rational evidences along with scriptural proof. Therefore, it seems that he has used three concepts of intellect in his statement without asserting it: first, the concept that he considers intellect as dedicated to the Prophets and others deprived of it and at the same time useful and applicable in inference. Second is the concept of independent intellect, which in his view is not used in the process of inference. Third is a concept of intellectual proof that he has frequently used and is more used in perceiving the legal commands.