درآمدي بر رمز و رمز پردازي در معماري دوران اسلامي

از مباحث مطرح در دانش معماري و به ويژه معماري اسلامي، رمزپردازي و رويكردهاي مختلف آن است. اصولاً رمزپردازي يكي از ويژگي هاي مهم معماري اسلامي است تا جايي كه برخي انديشمندان، لازمه تحقق اين نوع معماري را رمزپردازي مي دانند. مسيله اي كه اين مقاله به بررسي آن مي پردازد چيستيِ رمز در آثار معماري و به تبع آن، چگونگيِ رمزپردازي در معماري اسلامي است. هدف از بررسي اين مسيله، تبيين رويكردهاي مختلفي است كه معماران مسلمان براي رمزپردازي در آثار خود از آنها بهره مي جستند تا با تبيين ماهيت و ويژگي هاي هريك از اين رويكردها، درس هاي لازم براي ترسيم آينده رمزپردازي در معماري اسلامي آموخته شود. جهت تبيين مسيله ي اين تحقيق، از روشي تركيبي استفاده خواهد شد كه متشكل از روش هاي تحليل محتواي كيفي و استدلال منطقي مي باشد و گردآوري داده ها نيز عمدتاً از طريق مطالعات اسنادي و كتابخانه اي انجام شده است. شالوده نظري اين پژوهش، مبتني بر منظومه حكمت اسلامي است تا با استناد به اين شالوده، نتايج تحقيق، شايستگي لازم جهت كاربست در معماري اسلامي را داشته باشد. يافته هاي اين تحقيق حاوي راهبردهايي نظري براي رمزپردازي در معماري اسلامي است كه با اتخاذ آنها مي توان هويت اسلامي در آثار معاصر معماري را به نحو مطلوب تري تبلور بخشيد. طبق اين يافته ها، در حوزه معماري علاوه بر نشانه هاي اعتباري، نشانه هايي تكويني نيز وجود دارد كه در مولفه هاي مختلف معماري نظير هندسه و فرم جلوه گر مي شود و لازمه رمزپردازي در معماري اسلامي، توجه توامان به هر دو نوع اين نشانه ها مي باشد. با استفاده از اين نشانه ها، دو رويكرد اصلي براي رمزپردازي در معماري اسلامي قابل ارايه است كه عبارتند از رمزپردازي استقرايي و رمزپردازي استنباطي. رويكرد اول مبتني بر ابزارهاي شناختِ حسي است حال آنكه رويكرد دوم عمدتاً مبتني بر ابزارهاي عقلاني و گاه شهودي است.

Abstract One of the issues in theory field of architecture especially in Islamic architecture which has been considered in academic assemblies in recent decades is the field of symbolism and its different approaches. Basically, symbolism is one of the important features of Islamic architecture to the extent that some scholars in Islamic architecture believe that symbolism is necessary to fulfill this kind of architecture. This article deals with the problem of what is symbol and generally sign in Islamic architecture and consequently, how the symbolism can be implemented in Islamic architecture. The purpose of this article is explaining different approaches that Muslim architects used for symbolism in their works; meanwhile with explaining the nature and characteristics of each of these approaches, lessons would be learned for future symbolism in Islamic architecture. To illustrate the problem of this article, a hybrid method consisting of logical-argumentation research and qualitative content analysis research is used, and the method of gathering data in this research is documents studies. The theoretical foundation of this research is based on Islamic wisdom so the research results have enough competence for the application in Islamic architecture. According to these results, in addition to credit architectural landmarks, there are genetic signs which can be manifested in various architectural components such as geometry and form. Symbolism in Islamic architecture requires attention to both these two types of signs. Using these two types of signs, two main approaches are available for symbolism in Islamic architecture which is inductive and deductive symbolism. The first approach is based on sensory tools while the second one is often based on rational and intuitive tools. In this paper, meanwhile these approaches are explained, several examples will be presented for each of them. Keywords: Islamic architecture, symbolism, sign, indication