مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - تدوين آيين‌نامه نظام جامع ارزيابي دانشجو: نقطه شروع رويكرد ارزيابي برنامه‌اي در دانشگاه علوم پزشكي تهران

چكيده فارسي :

در سال‌هاي اخير، حركت به سمت آموزش مبتني بر توانمندي، نياز به استفاده از روش‌هاي ارزيابي، به صورت هدف‌مند و معنا‌دار را به وجود آورده است(1). شواهد نشان مي‌دهد رويكرد ارزيابي برنامه‌اي (Programmatic assessment) مي‌تواند تصوير منسجم و يكپارچه‌اي از دستيابي به توانمندي‌ها فراهم آورد(2). رويكرد اخير دانشگاه علوم پزشكي تهران به آموزش مبتني بر توانمندي ايجاب مي‌كند ارزيابي دانشجو به گونه‌اي طراحي شود كه در راستاي آموزش ارايه شده باشد(3). هر چند موارد محدودي از اجراي ارزيابي برنامه‌اي در دانشگاه علوم پزشكي تهران گزارش شده است(4)، ولي نتايج دو مطالعه پيمايشي انجام شده در سطح گروه‌هاي آموزشي نشان داد ارزيابي‌هاي انجام شده مبتني بر ابزار بوده، در اكثر موارد صرفاً اهداف دانشي برنامه درسي پوشش داده شده و سيستمي براي ارتقاي آزمون‌ها در دانشكده‌ها وجود نداشته است(5تا6). تاكنون مدل‌هاي محدودي در زمينه ارزيابي برنامه‌اي ارايه شده است، اين مدل‌ها نمي‌توانند به تنهايي مبناي طراحي ارزيابي برنامه‌اي در محيط‌هاي آموزشي قرار گيرند، زيرا انتزاعي بوده و فاقد راهنماهاي عملي براي طراحان ارزيابي هستند. بنابراين نياز به دستورالعمل‌هاي ارزيابي برنامه‌اي وجود دارد(7تا8). هدف از دست نوشته حاضر معرفي تجربه تدوين آيين‌نامه نظام جامع ارزيابي دانشجو به منظور فراهم آوردن چارچوبي براي طراحي و استقرار ارزيابي برنامه‌اي در دانشكده‌هاي دانشگاه علوم پزشكي تهران بود.در اين مطالعه كه با هدف طراحي يك آيين‌نامه صورت گرفت اطلاعات مورد نياز به دو روش كيفي و بررسي متون جمع‌آوري گرديد. مراحل تدوين آيين‌نامه به شرح زير انجام شد: • بارش افكار: ابتدا كارگروه ارزيابي دانشجو با حضور شش نفر از متخصصان آموزش پزشكي در مركز مطالعات و توسعه آموزش تشكيل شد. مشاركت‌كنندگان به صورت هدف‌مند از افرادي انتخاب شدند كه در حوزه ارزشيابي فعاليت مي‌كردند و از دانش و تجربه لازم در خصوص ارزيابي دانشجو و ارزيابي برنامه‌اي برخوردار بودند. طي تكنيك بارش افكار پيش‌نويس اوليه آيين‌نامه توسط كار گروه تهيه شد. • بررسي متون: در مرحله بعد متون مرتبط شامل استانداردها و دستورالعمل‌هاي ارزيابي دانشجو، مدل‌هاي ارزيابي برنامه‌اي، نمونه سيستم‌هاي ارزيابي طراحي شده در موسسات آموزشي مرور شد. كليد واژه‌هايProgrammatic assessment، assessment system وstudent assessment standards و معادل‌هاي فارسي آن در پايگاه‌هاي اطلاعاتي MEDLINE، EMBASE، SCOPUS، SID و Magiran نيز جستجو شد. پيش‌نويس اوليه آيين‌نامه متناسب با نتايج بررسي متون اصلاح گرديد. • نظرخواهي از ذي‌نفعان: نظر خواهي از ذي‌نفعان در دو مرحله انجام شد. ابتدا به منظور تطابق و تناسب حداكثري آيين‌نامه با شرايط دانشكده‌هاي مختلف دانشگاه علوم پزشكي، پيش‌نويس تدوين شده به دانشكده‌ها ارسال شد تا در خصوص هم‌راستايي با شرايط و نيازهاي آن دانشكده و جامع و مانع بودن آيين‌نامه اظهار نظر نمايند. دانشكده‌ها نقدهاي خود بر هر يك از بندهاي آيين‌نامه را به صورت مشروح (narrative) مكتوب كردند. مجدداً پيش‌نويس آيين‌نامه بر اساس نظرات دريافت شده از دانشكده‌ها اصلاح شد. در مرحله دوم به منظور اطمينان از مشاركت دانشكده‌ها در فرايند تدوين آيين‌نامه و همچنين ايجاد حس تعهد نسبت به اجراي آن در جلسه بحث گروهي (group discussion) با حضور معاونين آموزشي دانشكده‌ها (يازده دانشكده، پرديس بين‌الملل و دوره‌هاي شبانه) مورد بحث و بررسي قرار گرفت. اداره‌كننده جلسه يكي از متخصصان ارزيابي برنامه‌اي بود. نحوه اداره جلسه به اين صورت بود كه هر بند آيين‌نامه مطرح شده و شركت‌كنندگان در مورد آن بحث نموده و در نهايت به اجماع مي‌رسيدند. در نهايت سيستم ارزيابي برنامه‌اي تدوين شده تحت عنوان "آيين‌نامه نظام جامع ارزيابي دانشجو در دانشگاه علوم پزشكي تهران" تصويب شد. آيين‌نامه ارزيابي دانشجو در سه بخش "ساختار و تشكيلات ارزيابي دانشجو"، "طراحي و اجراي نظام ارزيابي دانشجو" و "تضمين كيفيت نظام ارزيابي دانشجو" و در 24 بند تدوين شد. دو بند آيين‌نامه مربوط به ساختار ارزيابي، 13 بند آن مربوط به نحوه طراحي و اجراي ارزيابي برنامه‌اي، 8 بند مربوط به ارتقاي كيفيت آن و يك بند نيز به عنوان دستورالعمل كلي بود. بر اساس آيين‌نامه مذكور دانشكده‌ها بايد ساختار ارزيابي دانشجو در دانشكده، شامل بخش علمي و اجرايي و وظايف هر يك، نقش و مسووليت‌هاي دفاتر توسعه، گروه‌هاي آموزشي و اعضاي هيات‌علمي را در بخش‌هاي مختلف فرايند ارزيابي دانشجو (از طراحي يك آزمون واحد گرفته تا برگزاري آزمون‌هاي جامع يا آزمون‌هاي سنجش عملكرد) و نيز در ارتقاي كيفيت ارزيابي دانشجو مشخص كنند. در بخش طراحي و اجراي ارزشيابي دانشكده‌ها، ملزم شدند سيستمي را به منظور ارزيابي پيامدهاي مورد انتظار از فراگيران با پوشش پيامدها يا توانمندي‌هاي اصلي (‌core competencies) برنامه‌هاي آموزشي تدوين نمايند. اجراي ارزيابي‌هاي تكويني و به منظور ارايه بازخورد و ارتقاي يادگيري، تهيه بلوپرينت (Blueprint) آزمون، مستندسازي و اطلاع‌رساني فرايند اجرا و نتايج ارزيابي‌ها از جمله مهم‌ترين مواردي بود كه دانشكده‌ها بايد در استقرار برنامه ارزيابي خود در نظر داشته باشند. در بخش تضمين كيفيت، الزامات طراحي و اجراي ارزيابي برنامه‌اي در دانشكده‌ها در سه بخش قبل از اجراي آزمون، حين اجراي آزمون و پس از اجراي آزمون در نظر گرفته شد. مرور سوالات و آزمون‌هاي طراحي شده، در جلسات مرور توسط همكاران حداقل معيارهاي كيفيت ارزيابي برنامه‌اي قبل از اجراي آزمون بود. تدوين و اجراي دستورالعمل‌هايي براي برگزاري انواع مختلف ارزيابي‌ها از جمله آزمون‌هاي مبتني بر محل كار يكي از بندهاي آيين‌نامه در بخش تضمين كيفيت اجراي ارزيابي برنامه‌اي بود. تحليل انواع مختلف آزمون‌ها با استفاده از روش‌هاي آماري و كيفي مربوط از الزامات ارزيابي برنامه‌اي پس از اجراي آزمون‌ها بود. بر توانمندسازي اعضاي هيات‌علمي نيز به عنوان يكي از مهم‌ترين معيارهاي ضروري تضمين كيفيت ارزيابي برنامه‌اي در همه مراحل تاكيد شد. آيين‌نامه نظام جامع ارزيابي دانشجو به منظور فراهم آوردن چارچوبي براي طراحي و استقرار ارزيابي برنامه‌اي در دانشكده‌هاي دانشگاه علوم پزشكي تهران تدوين شد. يكي از ويژگي‌هاي مهم آيين‌نامه تدوين شده اين است كه با تدوين بندهاي مربوط به ساختار و تشكيلات، جنبه‌هاي اجرايي ارزيابي دانشجو و تامين منابع آن را پوشش مي‌دهد. در رويكرد ارزيابي برنامه‌اي، ارزيابي دانشجو از حالت فردي به صورت طراحي سوالات توسط يك مدرس يا اجراي يك روش ارزيابي واحد در پايان يك دوره خارج شده و ابعاد گسترده‌تري پيدا مي‌كند كه نياز به يك بخش هماهنگ كننده دارد. بنابراين لازم است زير ساخت‌ها و منابع مالي و انساني آن در نظر گرفته شود(9). دايجكسترا (Dijkstra) و همكاران نيز در دستورالعمل‌هايي كه براي ارزيابي برنامه‌اي ارايه دادند تاكيد كردند كه زيرساخت‌ها و ذي‌نفعان از عناصر مهم ارزيابي برنامه‌اي هستند و بايد از همان ابتدا تعيين شوند(7). از ديگر ويژگي‌هاي آيين‌نامه مذكور اين است كه با تاكيد بر ارزيابي تكويني به صورت نظام‌مند، ارايه بازخورد و استفاده از نتايج ارزيابي دانشجو به منظور اصلاح، بر جنبه‌هاي يادگيري ارزيابي تاكيد مي‌كند. اين موضوع در راستاي شواهد اخير در حوزه ارزيابي برنامه‌اي است، به طوري ‌كه فرهنگ ارزيابي از ارزيابي به منظور بررسي ميزان يادگيري فراگيران (assessment of learning) به سمت ارزيابي با هدف يادگيري (assessment for learning) تغيير يافته است(10). اهميت اين موضوع به اندازه‌اي است كه اخيرا مدل‌هايي از ارزيابي برنامه‌اي ارايه شده است كه هدف آن صرفاً ارزيابي با هدف يادگيري است(2و11). از نقاط قوت آيين‌نامه حاضر اين است كه با اختصاص يك سوم از بندهاي آن به تضمين كيفيت ارزيابي برنامه‌اي تلاش شده است معيارهاي ارتقاي كيفيت آن را پوشش دهد. شواهد اخير نيز با تاكيد بر اينكه كيفيت ارزيابي برنامه‌اي فراتر از رويكرد سنتي است، چندين مدل براي آن پيشنهاد داده‌اند(12). هر چند در مقايسه با مدل‌هاي ارايه شده مواردي كه در آيين‌نامه قيد شده است مختصرتر است. دليل اين موضوع توجه به شرايط و امكانات دانشكده‌ها بوده است و انتظار مي‌رود پس از استقرار كامل آن در دانشكده‌ها آيين‌نامه مورد بازبيني قرار گرفته و معيارهاي كيفيت بيش‌تري به آن اضافه شود. از جمله محدوديت‌هاي اين مطالعه اين است كه تنها به ارايه دستورالعمل‌هايي براي طراحي و استقرار ارزيابي برنامه‌اي پرداخته است، در حالي‌كه لازم است قابليت اجراي آن در عمل و پيامدهاي به دست آمده از اجراي آن با مطالعات بيش‌تر ارايه شود. نويسندگان معتقدند تدوين اين آيين‌نامه اولين گام در راستاي نظام‌مند نمودن ارزيابي دانشجو در دانشگاه است و تلاش‌هاي بيش‌تري به منظور اجرا و بررسي سودمندي آن در عمل لازم است. از ديگر محدوديت‌هاي مطالعه اين است كه آيين‌نامه مذكور متناسب با شرايط دانشگاه علوم پزشكي تهران تدوين شده است، هر چند با توجه به تلاش صورت گرفته براي ايجاد حداكثر تناسب با شرايط متنوع دانشكده‌هاي وابسته از سطح مناسبي از انتزاع برخوردار است و لذا مي‌تواند به منظور كاربرد در ديگر دانشگاه‌هاي علوم پزشكي كشور نيز مورد استفاده واقع شود.