فاعليت خدا در نظر ملاصدرا و علامه طباطبايي

The Agency of God from the Perspectives of Molla-Sadra and Allamah Tabatabaʹʹi

چكيده يكي از اصلي‌ترين مسايل خداشناسي، مسيله فاعليت خداست. فاعليت خدا- همانند فاعليت هر فاعل ديگري- ربطي كامل به علم او به فعلش دارد كه آن نيز يكي ديگر از اساسي‌ترين مسايل الهيات است. مسيله فاعليت خدا از آغاز تكوّن فلسفه اسلامي مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. يكي از نظريه‌هاي غالب در اين باب، نظريه فاعليت بالعنايه است. ابن‌سينا قايل به اين نظريه است و صدرالدين محمد شيرازي (ملاصدرا) آن را پذيرفته و تغييراتي در آن داده است. نظريه‌اي ديگر در اين مبحث نظريه عرفاست. از نظر عرفا خدا فاعل بالتجلي است: فعل او ظهور اوست. حكيم ملاصدرا اين نظريه را نيز پذيرفته است و بين آن با نظريه فاعليت بالعنايه تعارضي نمي‌بيند. علامه طباطبايي نيز هردو نظريه را قبول دارد، نهايت آنكه در نظريه فاعليت بالعنايه مورد قبول او اراده خدا به علم او برنمي‌گردد، بلكه از صفات فعل او محسوب است و اين، بارزترين تفاوت بين راي او و راي ملاصدرا در اين باب است. واژگان كليدي: ملاصدرا، علامه طباطبايي، فاعل بالعنايه، فاعل بالتجلي، علم، اراده.

One of the main theistic questions is the question of Godʹs agency. His agency, like the agency of any other agent, is completely related with his knowledge of his action, which is another main question in theology. Godʹs agency has been recognized by Muslim philosophers from the very first creation of Islamic philosophy. One of the main theories in this regard is the theory of agent-by-foreknowledge. One of the believers of this theory is Ibn-Sina. Molla-Sadra has also accepted it and has changed some parts of it. The theory of the mystics is another theory posed in this regard. They believe God is agent-by-self-manifestation; His action is his manifestation. Molla-Sadra has accepted this theory as well and believes there is no contradiction between this theory and the theory of agent-by-foreknowledge. Allamah Tabatabaʹi has accepted the two theories as well; yet in his accepted theory of agent-by-foreknowledge, Godʹs will does not return to his knowledge rather his will is an active attribute. This is the main difference between his theory and Molla-Sadraʹs theory in this regard. Keywords: Molla-Sadra, Allamah TabatabaʹI, agent-by-foreknowledge, agent-by-self-manifestation, knowledge, will