بررسي تعامل مراسم آييني و ساخت شهر مشهد (نمونه موردي مراسم عزاداري ايام محرم و صفر در بافت قديم مشهد)

اين مقاله در راستاي ارتقاي كيفيت فضاهاي شهري، به دنبال تبيين نحوه تعامل مراسم و مناسك آييني به ويژه مراسم مذهبي ايام محرم و صفر به عنوان عامل هويتي و فرهنگي با ساختار كالبدي فضاي شهري است. مساله ي مورد بحث توصيف چگونگي اين تعامل در روزگاران گذشته و مقايسه آن با طرح هاي توسعه شهري جديد است. در اين راستا مواردي مثل وجود ارتباط بين مراسم آييني – مذهبي و ساخت شهر و فضاي شهري، عوامل موثر بر انتخاب يك فضاي شهري براي انجام مراسم مذكور و ميزان اهميت اين عوامل و چگونگي توجه به آنها در طرح هاي توسعه ي جديد مورد سوال بوده است. هدف، باز آموزي از چگونگي تعامل مراسم آييني و ساخت شهر براي استفاده در طرح هاي جديد توسعه شهري است. چارچوب مطالعاتي در اين تحقيق مبتني بر روش توصيفي مي باشد و در آن از مطالعه موردي و تحليل فضايي استفاده شده است. قسمت معنا داري از بافت قديم مشهد در ارتباط با موضوع تحقيق در ايام عزاداري محرم و صفر از طريق بررسي اسناد، مشاهدات، مصاحبه و تكميل پرسشنامه مورد بررسي قرار گرفته است و با تحليل اطلاعات و آمار توصيفي بدست آمده سعي شده است در مورد مساله ي ذكر شده، نتيجه گيري شود. بررسي ها نشان داد مسير حركت دسته هاي عزاداري به صورت تقريباً پايدار در طول سال هاي مختلف منطبق بر گذرهايي بوده است كه جزيي از استخوانبندي و ساخت اصلي بافت اين محدوده هستند و موقعيت عناصر شاخص كالبدي، فرهنگي- مذهبي و تاريخي به عنوان عاملي جهت دهنده و تاثيرگذار بر مسير حركت دسته هاي عزاداري حايز اهميت است. تطابق اين موارد با طرح هاي جديد مصوب شهري اين محدوده نشان از كم توجهي به آنها دارد. از مقايسه پرترددترين مسيرهاي حركت عزاداران با موارد پيشنهادي طرح تفصيلي جديد محدوده مي توان دريافت كه اين مسيرهاي فرهنگي- آييني قديمي در طرح جديد ديده نشده اند و رد پاي آنها بعضاً به كلي حذف شده است و اگر هم حذف نشده، كاربري هاشان به گونه اي عوض شده است كه ديگر به صورت يك مسير آييني معني نمي شوند. مفاهيمي كه به عنوان جزيي از هندسه ي اجتماعي بافت مذهبي، سال ها در بطن هندسه كالبدي آن قرار داشته، تحت تاثير نگاه هاي ترافيكي و كالبدي كم رنگ شده است. توجه به نتايج تحقيق، در روند تهيه طرح هاي توسعه شهري بافت قديم مي تواند سبب شكل گيري عرصه هايي مناسب تر جهت ايجاد و تقويت مناسبات آييني- مذهبي شود.

Abstract To improve the quality of urban spaces, this article will explain how ritual ceremonies, particularly Moharam and Safar mourning as an identity and cultural factor, interact with physical structure of urban spaces. The discussed problem, in this article, is to describe the nature of this Interaction in the past times and comprise it with the urban development plans. In this regard, the research questions include the items such as relationship between ritual ceremonies and urban structure and urban space, influenced factors on selection of an urban space for doing this ceremony and importance of this factors and considering them in new development plans. The aim of the research is to retrain from the interaction between ritual ceremonies and urban structure for using in the new urban development plans. In this article, research framework is based on the descriptive method, with the use of case study and spatial analysis. The significant part of historic urban of Mashhad has been studied, in connection with research subject and during Moharam and Safar mourning, by the use of documents, observations, interview and completion of questionnaire. The conclusion is based on data analysis and descriptive statistics. Studies shows that passing path of mourning groups, over the different years, was constantly conformed to the paths which are part of the main structure of this area and position of elements including structural, culture – religion and historical ones are important as factors which are making direction and being effective on passing path of mourning groups. The accordance of these factors with the approved urban plans of this area shows that low attention has been given to them. According to the comparison of the most crowded passing path of mourners with suggested items of new detailed plan of the area, it can be understood that these old cultural – ritual paths are ignored in new plan and sometimes, their traces is completely eliminated, and if not ignored, their use is changed in the way that cannot be defined as a ritual path. Concepts which were considered as part of social geometry of religious context and placed within the physical geometry for years lose their importants because of traffic and physical attitudes to provide a city development plan of historic urban quarters, giving attention to the research conclusion is useful and it can lead to the formation of more suitable urban spaces for development and improvement of ritual ceremonies. Key Words: Traditional ceremonies and rituals- Religious ceremonies- Urban space- Mashhad