مرز بندي مفاهيم عقل و دليل عقلي در متون فقهي

فقهاي اعصار مختلف به دليل داشتن تخصص در حوزه هاي مختلف چون فقه ، كلام، تفسير، فلسفه و امثال آن در استفاده از واژه عقل در متون فقهي معاني مختلفي را مد نظر قرار داده اند. از اين رو هر واژه بكار رفته در متون تاليفي ايشان ممكن است معاني خاصي داشته باشد كه دقت در آن براي درك متن بويژه در آثار متقدمين بسيار با اهميت است. بنابر اين در اين پژوهش ضمن ارايه مفاهيم بكار رفته از عقل در اين متن ها تلاش شده است، مرزهاي اين مفاهيم تبيين گردد تا در استفاده بهتر از متون بكار آيد. بنابراين در اين پژوهش معناي عقل در لغت مورد بررسي قرار گرفته است. مفهوم آن در متون قران و روايات و نيز فضاي عمومي صدر اسلام نيز تبيين شده است. مفهوم عقل در علم كلام نيز مورد توجه قرار گرفته است. بررسي مفهوم عقل در متون فقهي نيز كه هدف اصلي مقاله بوده است نشان مي‌دهد عقل به عقل همگاني و بديهي، عقل تجربي و عقل نظري قابل تقسيم است. همچنين در فقه عقل در چهار مورد بكار رفته است كه عبارتند از: عقل به عنوان محور تكليف، به عنوان ابزار شناخت، به عنوان منبع استنباط و به عنوان ارزيابي افعال واشيا با ملاك حسن و قبح. فقها گاه عقل را در اصول عمليه به كار برده اند. و تفاوت مفهوم عقل با دليل عقل، سيره عقلا و سيره متشرعه نيز مرزهاي مفهومي آن را بيشتر مشخص كرده است.