تحليل فرايند واجي قلب در زبان فارسي

A Phonological Study of Metathesis in Persian

مقاله حاضر به بررسي فرايند قلب در زبان فارسي مي‌پردازد. معمولاً قلب فرايندي نظام‌مند تلقي نمي‌شود و درميان انواع فرايندهاي واجي به‌صورت فرايندي نامنظم، پراكنده، جانبي و فرعي درنظر گرفته مي‌شود. بااين‌حال، در برخي از زبان‌ها فرايندي منظم و قاعده‌مند است. به‌نظر مي‌رسد فرايند قلب اگر "هدف ساختاري خاصي" را تامين كند، مي‌تواند منظم باشد. اين هدفِ ساختاري ممكن است ماهيتي عام و واجي داشته باشد. تحليلِ آن در زبان فارسي نشان مي‌دهد كه اين فرايند در فارسي ‌ميانه، پس‌از حذف واكه‌هاي پايانيِ واژه‌ها در غالب موارد به‌طور منظم عمل كرده و با تغيير توالي واج‌ها، آن‌ها را تابع اصل تواليِ رسايي يا توزيعِ رسايي مي‌كند كه ناظر بر نوعي خوش‌ساختي واجي است. اما درمورد داده‌هاي مورد تحليل در اين مقاله، كه به فارسي امروز مربوط مي‌شوند، نمي‌توان از نظم آن سخن گفت. زيرا درحالي‌كه، در مواردي، برون‌دادِ فرايند قلب با اصل تواليِ رسايي يا توزيعِ رسايي مطابقت داشته است، در موارد ديگر تواليِ واج‌هايي را كه تابع اصل تواليِ رسايي يا اصل توزيعِ رسايي بوده‌اند، درجهت عكس تغيير داده است. ناگفته نماند كه درهرحال، موارد تابع حالت اول بيشتر از موارد تابع حالت دوم بوده‌اند.

The present paper studies the phonological process of metathesis in Persian. Metathesis is usually considered an irregular, sporadic and marginal process in some languages, but regular and rule governed in some others. It seems that metathesis can be regular when serving a "specific structural purpose". This structural purpose may be of a phonological nature. The analysis of metathesis in Persian shows that it used to be regular in Middle Persian and resulted in phonologically well-formed words. But in Modern Persian data, analyzed here, metathesis was found to be not regular. There are of course instances of metathesis that have resulted in phonologically well-formed structures, but there are, at the same time, some other instances of metathesis which have resulted in phonologically ill-formed combinations. It must be mentioned that in the data analyzed here, metathesis leading to phonological well-formed structures showed greater frequency.