از مخاطب راوي تا مخاطب روايت (با تاملي در روايت‌هاي داستاني شاهنامه)

From the Narrator Addressee to the Narrative Addressee (With a Glance at the narratives of Shahnameh)

نظريه‌پردازان روايت، با تفكيك ميان روايت‌هاي داستاني كلاسيك و مدرن، براين باورند كه روايات داستاني كلاسيك، غالباً بر ويژگي‌هايي چون مولف‌محوري، تك‌ارزشي و تك‌ساحتي‌بودن معنا، پايان بسته و غيره استوارند و درمقابل, روايت‌هاي داستاني مدرن مولفه‌هايي چون مخاطب‌محوري، پايان باز، چندساحتي‌بودن معنا و غيره را در بطن خود مي‌پرورند. اگرچه ظاهراً بلاغت كلاسيك برپايه اعتقاد سنتي به معني قطعي كلام بنا نهاده شده بود و هدف نهايي خوانش متن، وصول به معني و مقصود مولف قلمداد مي‌شد، اين داوري با نگاهي به شاهكارهاي ادبي كلاسيك سخت مناقشه‌آميز مي‌نمايد. شاهنامه فردوسي ازآن‌جمله است؛ چراكه فردوسي با بهره‌گيري از عناصر اسطوره‌اي و رمزي كه اساساً در بلاغت كلاسيك جايي نداشتند، ضمن آنكه از تصلب چهارگانه عناصر بياني حاكم فراتر مي‌رود، به مخاطب هشدار مي‌دهد كه در مواجهه با داستان‌هاي اساطيري خود را مخاطب راوي و پوسته ظاهري روايات داستاني نبيند، بلكه مخاطب را تا مخاطب روايت برمي‌كشد و با گنجاندن عناصر اسطوره‌اي و رمزي متني باز و گشوده دربرابر ديدگان خوانندگان مي‌گشايد و امكان تاويل‌هاي متكثر را فراهم مي‌آورد. بنابراين، نه‌تنها خودش به تاويل پاره‌اي از اين داستان‌ها مي‌پردازد، بلكه پس از او نيز عارفان و فيلسوفان و شاعران بسياري تا دوره معاصر به اين دسته از داستان‌ها رويكرد تاويلي داشته‌اند. اين مقاله طرح و شرح اين ماجرا خواهد بود.

Narratologists often make a distinction between classical and modern narratives and contend that classical fiction mainly focuses on characteristics such as the intention of the author, the single and fixed meaning of the narrative, and its closure. In contrast, in modern fiction certain other elements are emphasized like the centrality of the reader, lack of closure, plurality of meaning, and intertextuality. However, with a glance at some classical texts like Ferdowsi’s Shahnameh this distinction can be challenged. For example, Ferdowsi employs certain mythological and symbolic narratives in his epic which had no place in classical literature and at the same time he warns the reader not to restrict himself to the surface meaning of the story. Thus he lifts the addressee to narrative addressee and makes his stories open-ended and open to interpretation.