بررسي تحول ساختار فضايي شهر تبريز در دوره قاجار با استناد به نقشه‌هاي تاريخي

The study of spatial structure of Tabriz city in the Qajar era, based on the historical maps

چكيده شهر تبريز كه از پيشينه تاريخي غني برخوردار بوده و در طول تاريخ خود همواره به عنوان شهر اول يا دوم سلسله‌هاي حكومتي كشور ايران مطرح بوده است، در دوره قاجار با عنوان دارالسلطنه تبريز، وليعهد نشين و دومين شهر مهم ايران پس از دارالخلافه ناصري محسوب مي‌شده است. اهميت سياسي تبريز از يكسو و قرارگيري آن در مرز شمال غربي ايران، اين شهر را تبديل به دروازه‌اي جهت ورود مدرنيته و پيشرفت‌هاي جهان خارج به كشور كرده بود. از جمله مظاهر اين پيشرفت‌ها، نقشه‌هايي است كه براي اولين بار در دوره قاجار از شهرهاي مختلف ايران تهيه شده‌اند. هفت عدد نقشه در طول حكومت قاجار از شهر تبريز تهيه شده كه بيشترين تعداد را در ميان شهرهاي ايران داشته و به عنوان يكي از اسناد معتبر جهت شناخت ساختار فضايي اين شهر مهم قلمداد مي‌شوند. از اين رو هدف از ارايه اين مقاله بررسي سير تحول نقشه‌هاي تاريخي شهر تبريز در دوره قاجار مي‌باشد تا از اين طريق مهم‌ترين تغييرات در ساختار فضايي اين شهر در دوره قاجار مشخص گردد. در اين مقاله با توجه به تاريخي بودن موضوع، جمع‌آوري داده‌ها به روش توصيفي با رويكرد تاريخي- اسنادي با بهره‌گيري از متون و منابع انجام خواهد پذيرفت. همچنين تحليل داده‌ها و يافته‌هاي ناشي از مطالعات به روش تحليلي- تطبيقي مي‌باشد. در نهايت مي‌توان تغييرات ساختار فضايي شهر تبريز در دوره قاجار را به سه دوره 1. سرداري نجف قلي خاني و وليعهدي عباس ميرزا، 2. وليعهدي ناصرالدين شاه و وليعهدي مظفرالدين، 3. وليعهدي محمدشاه و مشروطيت تقسيم‌بندي نمود و ترسيمات نيز به گونه‌اي انجام يافته‌اند كه ويژگي‌هاي شاخص در هر دوره را به نمايش گذارده‌اند.

Abstract The city of Tabriz which prosperous rich historical background and during its history has always been as the first or second city of Iran government lineages; In the Qajar era was known as “daralsaltaneh Tabriz” was considered as prince consort and the second most important city after Daralkhlafeh Naseri. Political importance of Tabriz in one hand and based in northwestern of Iran border made the city to become a gateway for entry of abroad (west) modernity and progress into the country. Among the manifestations of these developments, was the first maps of different cities of Iran during the Qajar era. Seven of the maps were prepared for the city of Tabriz, which have produced the largest number among the cities of Iran and as one of the authentic documents considered for understanding the spatial structure of this important city. So the purpose of this paper is to present the evolution of historical maps of the city of Tabriz in the Qajar period. To force the most important to specified changes in the spatial structure of this city in the Qajar period. In this paper, according to the historical issue, the method of data collection is descriptive with historical documentary approach that will be taking advantage of the literature (and references). As well as data analysis and findings of studies is in the comparative - analytical method. Finally, the changes of the spatial structure of the city of Tabriz in the Qajar era can be divided into three periods: 1. Gholikhani headed and Abbas Mirza’s Crown Prince, 2. The Crown Princes of nasir aldin shah and mozaffar aldin shah, 3. Mohammad Shah’s Crown Prince and the constitutional period and drawings are done in such a way that represents the characteristics of each period.